MANTIĞIN TARİHÇESİ

 ·  Mantığın   ilk defa dizgesel ve sistemsel olarak  ele alıp kuran Aristoteles'tir. Aristoteles mantığın kurucusudur , fakat onu bulmamıştır. Aristoteles'ten  önce de mantık vardı ,fakat sistemli değildi. Bu nedenle mantığın  tarihçesini üç bölümde ele alabiliriz. A.Aristoteles öncesi mantık ; B. Aristoteles (klasik) mantığı ;  C.Modern  mantık .

·  A. Aristoteles Öncesi  Mantık :Mantık çalışmaları basit anlamda  bile olsa ilk olarak Eski Çin ve Hint uygarlığına kadar uzanır .Hint ve Çinliler sayıları tanımlayarak sayma ve ölçme işlemlerini geliştirmişlerdir.Mısır ve Mezopotamya uygarlıkları vasıtasıyla Ege ve Akdeniz kıyılarına  ulaşan uygarlıklar , artık kavramsal ve rasyonel düşünme ile  varolanı tanımlamaya  başlamışlardır.Mantıksal yapıda kavranan varlık , doğru söz anlamına gelen ''logos'la ifade edildi. Böylece evrende  aranan düzen  ve birlik düşüncesi  ve ilkesi  Herakleitos ,Anaksogoras ve Demokritos'un felsefeleriyle akıl bilgisi  olarak  deney bilgisinden  ayrıldı. Akıl bilgisi ,logos'un kendini doğru söz olarak açmasıyla gerçeğin bilgisi oldu . Zenon  , pratikte olan birşeyin  ya da doğrunun  rasyonel düşünmedeki  olanaksızlığını   ortaya çıkardı . Örneğin ; Kaplumbağa ve Aşil'in yarışmasında  , eğer kaplumbağa Aşil'e göre daha  önden  başlarsa,  Aşil'in kaplumbağayı hiç bir zaman  geçemeyeceğini  kavramsal olarak kanıtladı . Böylece ilk defa mantıksal kanıtlama ispat yöntemi olarak kullanıldı.

·  Sofistlerle  birlikte  doğruluğun ölçütleri tekrar  sorgulanmaya başlandı.Doğrunun  bir ve değişmez olduğu görüşü yerine , insan doğrunun ölçütü  oldu . İnsan , doğruyu konuşma sanatı olan retorik ile dille  ilişkilendirebilir.Böylece dil-düşünce ilişkisiyle mantık ortaya çıktı. Sofistlerin göreceli doğruluk  anlatımına karşı çıkan Sokrates ve öğrencisi Platon , doğrunun bir ve herkes için aynı olduğunu  ileri sürdüler. Böylece herkes için  aynı olanı da genel kavramlar aracılığıyla  düşünebileceğimizi ileri sürdülerGenel kavramlar  varlığı veren  idealar olarak   soyut , zihinsel ve rasyoneldir . Kavramsal düşünme  ile doğruyu arayan Platon , tümdengelimi de  tümevarıma göre kesin ve zorlu akıl yürütme olduğunu kabul eder.

·  B.Aristoteles  Mantığı :Aristoteles öncesi mantık  çalışmaları  dizgesiz  ve sistemsiz olsa bile , bu çalışmalar Aristoteles  için bir  ön hazırlık  durumundadır.Bu birikimleri  alan  Aristoteles , mantığı  bir disiplin  halinde  sistemleştirerek  bir araç  bilimi yaptı .Aristoteles  mantık çalışmalarını  ''Organon''adlı eserinde  toplayarak ,  onu doğru düşünme aracı olarak  diğer bilimlerin  hizmetine sundu.Organon , altı kitaptan  oluşan bir alet bilimidir : 1.Kategoriler 2.Önermeler 3.Birinci Analitikler  4.İkinci Analitikler  5.Topikler  6.Sofistik Deliller.Daha sonra  bu kitaplara  Aristoteles'in Retorik  ve Poetika'sı  eklenerek  sekiz kitaba  çıkarılmıştır. Porphyrios da  kendi  yazdığı Isogoge adlı kitabını  ekleyerek dokuz kitap halinde toplamıştır.

·  Aristoteles'in klasik mantığı  kendisinden öncekilerin  etkisiyle  yalnızca düşünmenin  değil , varlığında ilkelerini  veren bir anlayıştadır.Böylece klasik mantık uzun yıllar  ontolojiyi de etkilemiştir. Aristoteles mantığının  temel önemli buluşu  bir tür kanıtlama yolu olan Kıyastır.Çünkü  kıyaslar tümdengelim  akıl yürütmelerinin  en mükemmel örnekleridir.Kıyaslar dilsel formlar değil , aksine düşünsel formlardır. Aristoteles'in bu anlayışı kendisinden sonra gelen  mantıkçıları da etkileyerek  bin yıllık bir zamandan  fazla tek otorite olmuştur.Aristoteles'in mantığını Stoa'cılar  geliştirerek , mantığın metafizik ve dille olan ilişkilerini  ortaya koymaya  çalıştılar. İslam mantıkçıları Aristoteles ve Porphyrios'un mantık sıralamasını kabul ederek kıyaslar üzerinde  önemli açıklamalı  çalışmalar yaptılar. Özellikle Farabi ve  İbn Sina , Aristoteles mantığına Porhyrios tarafından eklenen  ve tanım için gerekli olan   beş tümel üzerinde  durarak kıyas konusunu geliştirmeye çalıştılar.

·  Aristoteles'in  mantık eserleri  ve İslam dünyasındaki  mantık çalışmalarının  Batı  dünyasına  Arapça'dan  Latince'ye  çevrilmesi ile XII.yy da Batıda mantık çalışmaları  yeniden başlar .Albertus Magnus(Büyük Albert 1193-1280)ve Aquino'lu  Thomas(1225-1274),klasik  mantığının  Rönesans'a  kadar uzanmasını sağlayan Orta Çağ Batı düşünürleridir.

·  C.Modern Mantık: Rönesans'la  başlayan doğa bilimlerine yöneliş   ve yeni buluşlar, Aristoteles'in  mantığının  bir bilimsel yöntem  için yetersiz  kaldığını ortala koymaya başladı.Çünkü Aristoteles'in mantığında kanıtlama yöntemi  olarak kullanılan  kıyasların aslında yeni bilgi vermedği ,  yalnızca öncüllerde  gizli ve saklı olanın  sonuçta tekrarından başka birşey olmadığı Descartes  tarafından ortaya konuldu.Böylece  Modern felsefe ile birlikte Aristoteles mantığı  da bilimsel  yöntem olmaktan çıktı.Yerine Francis  Bacon'un öne sürdüğü  tümevarım , deney ve gözlem kabul edidi.Böylece dedüktif akıl yürütme yerini deney ve gözleme daha yakın olan  tümevarıma  bıraktı.

·  Yönteme karşı duyulan ilgi , klasik mantığın yerini   matematiğe  bırakmasıyla başlayan  17. ,18. yüzyıl  mantık çalışmaları , mantığı içerikten bağımsız  yalnızca biçimsel  bir düşünme olması  gerektiğini  ortaya koydular. Leibniz (1646-1716),  mantığın doğrularının  akılsal doğrular  olduğunu  kabul ederek  onu içerikten soyutladı . Böylece mantık  formal  ve biçimsel düşünme yöntemi olarak  çeşitli  mantıkçılar  tarafından   simgesel olarak tanımlamaya   başlandı.Özellikle De Morgan (1806-1871)  ve Boole (1815-1864), mantığı matematik gibi   simgeleştirerek  modern mantığın ilk temellerini attılar .G. Frege  (1848-1945), matemetiğin  mantıktan çıkartılabileceğini   öne sürerek ,   sembolik mantık çalışmalarına hız  vermiştir. B. Russell ve A. Whitedead 1911  yılında yazdıkları ''Matematiğin  İlkeleri'' adlı çalışmalarıyla  bugünkü modern (sembolik) mantığın kurucuları  olmuşlardır.Daha sonra  Üç (Çok)  Değerli Mantık J.Lukasiewicz tarafından  geliştirilmiştir. Heyting  de Çok Değerli Mantığı  genişletmiştir .Bunların dışında Reichenbach ,Neumann , Quine , Bochenski , Tarski , Carnap  ve Popper gibi  mantıkçıların  mantığa yaptıkları  katkıları görüyoruz .

MODERN (Sembolik) MANTIK                                

·   Klasik mantığın  sınıf-üye  ilişkisine  dayanarak  oluşturduğu  basit  önermeler  ve  bunlarla  yapılan  doğru  akıl  yürütme  şekli olan  kıyas , doğru  akıl yürütmenin  ya da düşünmenin tamamını  verememektedir.Düşünme  kıyas türü   çıkarımlarla  sınırlanamaz .  Basit önermelerin dışında da  önermeler vardır ve  bu tür önermelerle  de geçerli  çıkarımlarda   bulunulmaktadır. O halde , Aristoteles'in kurduğu geleneksel (klasik) mantık doğru  olmakla  birlikte  düşünmenin  yalnızca  bir alanını  vermektedir . (Daha geniş  bilgi için  Önermeler  Mantığı  konusundaki  okuma parçasına  bakarız)

·   Günlük dilin  ötesinde   kullanılmakta olan  bazı   yapma dillerde  vardır.Yapma diller  uzlaşma yolu ile  geliştirdiğimiz   çeşitli simgelerden  oluşmuş  dillerdir.Örneğin  trafik  böyle bir simgesel   ya da işaretsel dildir.Aynı  şekilde  matematik  de  simgesel  yani  sembolik  bir dildir.Matematiğin  sembolleri sayılar  ve bazı simgelerdir.Örneğin : 2 2=4  bir tür sembolik  dilin  ifade  biçimidir.Sembolik  dil , içerikten  yoksun  biçimsel  bir ifade  türüdür. Günlük  dil ise  içeriksel  ve çok anlamlıdır.Modern mantık  günlük  dilin çok  anlamlılığından  kurtulmak için önermelerini  sembolik dilde  ifade ederek  biçimsel olarak ,  klasik mantığa  göre  , daha nesnel olmanın   yanında  daha  da geniş kapsamlıdır.

·   Modern mantık  da  klasik mantık gibi   çıkarımları konu  edinir.Çıkarımda ,  bir  şeylerden bir şeyler  çıkarmaktır.Başka bir  söylemele , verilen  önermelerden  yeni  bir önerme  çıkarma işlemidir.Mantık yalnızca   geçerli çıkarımların  kalıplarını veya  formlarını bulmaya  ve onları  denetlemeye  çalışır.O halde , mantık geçerli çıkarımların   biçimlerini ortaya  koyan  disiplindir. Geçerli  çıkarım, doğru öncüllerden kalkarak zorunlu olarak   doğru  bir  sonuç  çıkarmadır . Mantık geçerli  bulduktan  sonra çıkarımları  bulduktan  sonra  onların  denetlenmesini  de  çeşitli  yöntemlerle  yapar. Denetleme ,  çıkarımların  geçerli  olup  olmadıklarını  gösterir.

·  Modern  mantık ,  çeşitli  geçerlilik  denetleme  yöntemleri  geliştirmiştir. Böylece  bu  denetleme yöntemleri  bizi  günlük  dilin   çok anlamlılığından   arındırarak ,  sembolik  dilik  objektifliğine  ve tek  anlamlılığına   götürmektedir. İlerde  göreceğimiz   doğruluk tablosu  ve  çözümleyici   çizelge yöntemi  yalnızca   çok kullanılan  denetleme   yöntemlerinden  ikisidir.

Modern mantık ,  klasik  mantığın   tekliğine karşılık  ,   bir  çok  mantıkları   içinde  barındırmaktadır.Önermeler  mantığı ,  niceleme  mantığı ,  çok  değerli  mantık  kiplik  mantığı  ve tartışma  mantığı  gibi  mantıklar ,  modern mantığın kapsamı  içindedir.

Hazırlayan: Serkan Altınkaynak

 (kaynak: A.Kadir ÇÜÇEN / ASA Yay.)