BÝNBÝRDÝREK SARNICI
Sultanahmet semtinde, Adliye Sarayý'nýn üst tarafýnda, küçük bir meydanýn altýnda bulunmaktadýr. Yerebatan Sarayý denilen Bazalika Sarnýcý'ndan sonra Ýstanbul'un ikinci büyük su haznesi olan Binbirdirek Sarnýcý eski Bizans kaynaklarýna göre 4. yüzyýlda yapýlmýþtýr. Bu kaynaklarýn verdiði bilgilere göre Ýmparator I. Constantinus þehri yeniden kurduðunda Roma'dan bazý senato üyelerini buraya göçe zorlamýþtý. Bunlardan Filoksenus (Philoxenus) Sarayý'ný, Hipodrom'un komþusu olarak yaptýrmýþ ve sarayýn su ihtiyacýný karþýlamak üzere de bu sarnýcý inþa ettirmiþtir. Bizans döneminde þehrin topografyasý hakkýnda bilgi veren kaynaklardan Patria Konstantinopoleos'a göre Filoksenus Sarnýcý, Constantinus Forumu'na komþu idi ve yanýnda Lausus Sarayý bulunuyordu. Bu forumun Çemberlitaþ'ta olduðu hususunda þüphe yoktur. Lausus Sarayý'nýn da ayný çevrede bulunduðu bilindiðine göre Binbirdirek Sarnýcý Filoksenus Sarayý'na en geniþ ihtimalle de Lausus Sarayý'na ait olabilir.
Türk dönemi baþladýðýnda bu sarnýçta su bulunmadýðý tahmin edilmektedir.16. yüzyýlda Ýstanbul'a gelen Alman seyyah R. Lubenau, sarnýçta ipek ipliði iþleyenlerin çalýþtýklarýný bildirir. Halbuki 18. yüzyýlda burada su olduðunu yazanlar da vardýr. Osmanlý dönemi içinde Binbirdirek su haznesi üstünde bazý büyük konaklarýn inþa edildikleri bilinir. Bunlardan biri Fazlý Paþa burada çok ihtiþamlý bir saray inþa ettirmiþ ve I. Ahmet'i burada misafir etmiþtir. Saray 1660'ta Ayazmakapý yangýnýnda yanmýþ, yerine yerine sonralarý bir ahþap konak inþa edilmiþ, defterdarlýk konaðý olarak da kullanýlan bu bina da Hocapaþa yangýnýnda yanmýþtýr. Bunlardan sonra Binbirdirek Sarnýcý üstü boþ arsa olarak kalmýþ, yalnýz üstündeki meydanda kurulan semt pazarýnýn deposu olarak bir süre hizmet vermiþtir.
R. Ekrem Koçu'nun yazdýðýna göre ilk baskýsý 1290/1873'te yapýlan “Tayyarzade” baþlýklý bir halk hikayesinde, Binbirdirek Sarnýcý'nda 17. yüzyýlda IV. Murat döneminde (1623 – 1640) geçmiþ bir olay anlatýr. Esasýnýn 18. yüzyýla ait bir meddah hikayesi olduðu sanýlan bu metinde , Fazlý Paþa'nýn geçkin yaþtaki kýzý Gevherli Haným güzel ve genç bir cariyesi aracýlýðý ile saraya çektiði varlýklý kiþileri, sarayýn altýndaki bu mahzende hapsederek, servetlerini alarak öldürtmektedir. Sonralarý pek çok defa basýlan bu 30 – 40 sayfalýk hikayenin ( Tayyar zade yabud Binbirdirek Batakhanesi, Mecbur Kadim Tarihi bir hikayesidir. Ýst.. 1341 ) ne derece de doðru olduðu bilinmez.
Binbirdirek Sarnýcý'nýn içinde uzun süredir su bulunmadýðýndan 19, yýzyýlda ip bükenler tarafýndan atölye olarak kullanýlýyordu. Hatta burada bu iþin yapýldýðýný gösteren Thomas Allom'un 1840'larda çizilmiþ bir gravürü de vardýr. Üstündeki konak ortadan kaldýrýldýktan sonra, tonozlardan bazýlarý delinerek, içeriye ýþýk ve hava girmesini saðlayan menfezler açýlmýþtýr.
Binbirdirek Sarnýcý'nýn Ýlk defa planý, Ýsveçli mühendis Cornelius loos'dan elde ettiði çizime dayanarak ünlü Avusturyalý mimar Fiseher von Erlach ( 1656 – 1723 ) tarafýndan yayýmlanmýþtýr. Binbirdirek Sarnýcý, etrafý kalýn bir duvarla sýnýrlandýrýlmýþ 64, 56, 40 m ölçüsünde büyük bir haznedir. Ýçinde 224 sütun bulunur. Her biri 14 sütunlu 16 sýra halindeki birbirinden 3,75 m aralýklý olan bu destekler kemerler ile baðlanmýþ olup, çapraz tonozlarý taþýrlar. Sütunlar üst üste bindirilmiþ iki gövdeden meydana gelmiþ olup, bunlarýn aralarýna dýþa taþkýn birer bilezik yapýlmýþtýr. Sütun gövdelerinin üstlerinde ise üzerlerinde hiçbir iþleme bulunmayan piramit biçiminde baþlýklar vardýr. Böylece sütunlar ve baþlýklar devþirme malzeme olmayýp burasý için yapýlmýþtýr. Baþlýklarýn üstünde kemerler karþýlýklý olarak aðaç gergilerle baðlanmýþtýr. Bugün bunlarýn yalnýz yuvarlak delikleri görülür. Sarnýcýn Türk dönemindeki adý çokluk anlamýndaki “binbir” teriminden gelmiþ olabileceði gibi bazýlarýnýn iddia ettiklerine göre sütun gövdelerinin üst üste bindirilmiþ oluþundan dolayý “binbir” teriminden de geldiði ileri sürülür. Sütunlarýn alt kýsýmlarý 5 metreye yakýn topraða gömülmüþtür. Aslýnda desteklerin tam yüksekliði 12,50 metreyi bulmaktadýr. Sarnýcýn bugünkü giriþinin sol tarafýndaki köþesinde tonozlar yýkýldýðýndan buradaki 18 göz doldurulmuþtur. Sütun gövdelerine pek çok sayýda Grekçe harfin iþlenmiþ olduðu da dikkati çeker. Bunlarýn sarnýcýn yapýmýnda çalýþan ve sütunlarý iþleyen taþçýlarýn iþaretleri olduðu bilinir.
1960'lý yýllarda Ýstanbul Valiliði'nde yapýlan bir toplantýda bir vali muavini tarafýndan bu sarnýcýn içine, çevredeki apartmanlarýn mecralarýnýn akýtýldýðý açýklanarak, belediye temsilcisi sert biçimde uyarýlmýþtýr. Çok sonralarý þehrin en canlý yerinde olan bu tarihi eserin içinin temizlenip bir restoran olarak iþletilmesi düþünülmüþ ve bunun için de proje hazýrlanmýþken gerçekleþmesi mümkün olmamýþtýr. |
