19. yüzyılda İngiltere’nin Osmanlı Politikası

İngiltere 19.yüzyılın son çeyreğine kadar bölgede Osmanlı toprak bütünlüğünü koruma politikası izledi.1877-1878 Osmanlı-Rus harbinden sonra ise bölgede Osmanlı varlığını yok etmek amacıyla oluşan paylaşım planları içerisinde yer aldı.

19. Yüzyılda İzlenen İktİsadİ Polİtİkalar

Mısır’da Napolyon’un ve Fransız ordularının püskürtülmesinden sonra valiliği ele geçiren Kavalalı Mehmet Ali Paşa,İstanbul’a karşı bağımsızlığını ilan etmiş ve güçlü bir ulusal devlet kurma yolunda politikalar izlemeye başlamıştı.Vergi toplamadaki etkinliği ve dış ticarette devlet müdahalesine ve devlet tekellerine ağırlık veren politikaları sayesinde maliyeyi güçlendirmiş,sağladığı mali kaynaklarla da sanayide devletçi girişimleri başlatmış, güçlü bir ordu ve donanma kurmuştu.Mehmet Ali Paşa,Avrupa ülkelerine ve özellikle ticari çıkarları zedelenen İngiltere’nin baskılarına karşı direnebildiği gibi,1830’lu yıllarda Osmanlı ordularını Nizip ve Kütahya’da iki kez ağır yenilgiye uğratmıştır.

19. yüzyılda izlenen iktisadi politikalar

II.Mahmud’un otuz yılı aşan saltanatını,III.Selim tarafından başlatılan ve Batı’yı örnek alan reform çabalarında en önemli adımların atıldığı dönem olarak kabul etmek gerekir.Bu reformların en önemli amacı ve özelliği,merkezi devletin gücünü arttırmaktı.II.Mahmud’un ilk önemli girişimi,1826 yılında orduda Batılı yöntemlerin kabul edilmesine karşı direnen Yeniçeri Ocağı’nı kapatmak oldu.
Merkezi devletin siyasal ve mali olarak güçlenmesi için İstanbul’un gücünün taşraya ulaşması ve taşradaki unsurların güçlerinin sınırlanması gerekiyordu.Vergi toplama yetkileri güçlü ayandan alınarak başka kişilere verilmeye başlandı.Öte yandan,mali gelirleri arttırmak amacıyla 16.yüzyıldan beri varlığını sürdüren 2500 kadar tımar,sipahilerin denetiminden alınarak,iltizam sistemine aktarıldı.Ancak bu ve benzeri çabalar merkezi devletin gelirlerini arttıramamış,sürüp giden savaşlar nedeniyle daha da derinleşen mali bunalımına çözüm getirememiştir.
Tanzimat,III.Selim’in başlattığı ve II.Mahmud’un geliştirdiği reform girişimlerinde yeni bir aşamayı yansıtır.Tanzimat Fermanı’nda merkezi devlet,bir yandan maliyeyi güçlendirirken öte yandan da taşradaki unsurların iktisadi temellerini zayıflatma çabalarını sürdürdü.Ferman, merkezi devletin en önemli gelir kaynağı olan öşür ve hayvan vergisi ağnamın toplanmasında iltizam düzenini kaldırmakta,vergileri devletin kendi memurlarının toplaması ilkesini getirmekteydi.Ancak kısa süre içinde, devletin taşrada kendi başına vergi toplayabilecek
III.Osmanlı Devleti’nin 19.yüzyıldaki Para Düzeni ve Dış Borçlanma

1760’ların sonlarından itibaren,savaşların sıklaşması ve büyüyen orduların masraflarının artması nedeniyle,mali bunalım süreklilik kazanmıştır.Devlet,bütçe açıklarını kapatabilmek için bir yandan Galata bankerleri olarak adlandırılan büyük sarraflardan faizle borç alıyor, öte yandan da tedavüldeki sikkelerin sık sık tağşişi yoluyla ek gelir sağlamaya çalışıyordu.İşte bu nedenle,1789 ile 1844 yılları arasında Osmanlı ekonomisinin tarihinin en hızlı enflasyonunu yaşadığına,bu 55 yıllık dönemde genel fiyat düzeyinin 10-15 kat arttığına tanık olunmuştur.
İşte bu koşullarda ek gelir sağlamak amacıyla piyasaya sürülen kağıt paralar,varolan iktisadi ve mali sorunları daha da ağırlaştırmıştır.Kaime adı verilen ilk kağıt paralar 1840 yılında tedavüle çıkarıldı.Bu paralar aynı zamanda yılda yüzde 8 faiz getiriyorlardı.Osmanlı Bankası’nın kurulmasından sonra ülke içindeki kağıt para basma ayrıcalığı devlet tarafından bu kuruluşa bırakılmış ve Osmanlı Bankası Birinci Dünya Savaşı yıllarına kadar sınırlı miktarlarda kağıt parayı dolaşıma çıkarmıştır.
Sık sık uygulanan tağşişler ve onları izleyen enflasyon dalgaları,toplumsal ve siyasal bunalımlara yol açıyordu. İmparatorluğun değişik yörelerindeki kur dalgalanmaları dış ticareti de olumsuz etkilemekteydi. Bu koşullarda devlet önemli bir girişimde bulundu.1844 yılında Tashih-i Ayar ya da Tashih-i Sikke olarak adlandırılan bir işlemle,madeni para sistemi yeniden düzenlendi.Yeni altın liralar 6,6 gram saf altın içeriyordu.Bu tarihten sonra devlet tağşiş girişimlerini durdurmuş ve Birinci Dünya Savaşı’na kadar madeni paraların dış kur değeri 1,10 Osmanlı lirası = 1 İngiliz sterlini düzeyinde değişmeden kalmıştır.
1840’lardan itibaren Avrupalı sermayedarlar ve Avrupa devletlerinin temsilcileri,mali sorunlara çözüm olarak dış borçlanmaya girişilmesi konusunda merkezi bürokrasiye baskı yapmaya başlamışlardı.Osmanlı Devleti’nin Avrupa para piyasalarında tahvil satarak borçlanmaya başlaması Avrupa sermayesinin çeşitli kesimlerine yararlar sağlayacaktı. İlk dış borçlar 1840’lı yıllarda Galata bankerleri aracılığıyla ve kısa vadeli olarak Fransız bankalarından sağlandı.Kırım Savaşı’nın gerektirdiği yeni harcamalar ve gelir-gider dengesinde yarattığı büyük açık, Avrupa para piyasalarında borçlanma sürecini başlattı.

Osmanlı Devleti’nin uzun vadeli borç tahvilleri Londra,Paris,Viyana ve Frankfurt gibi borsalarda satışa çıkarıldı. 1854-1876 yılları arası dönemde Osmanlı Devleti çok elverişsiz koşullarla,diğer ülkelerin ödediği faizlerden çok daha yüksek faizlerle ve büyük miktarlarda borç para aldı.Böylece kısa bir süre içinde Osmanlı Devleti varolan borçların anapara ve faiz ödemelerini karşılayabilmek için yeniden borç almak durumunda kaldı. Nitekim 1873 yılında yeni bir dünya bunalımının habercisi olan borsa krizleri Avrupa ve Amerika para piyasalarını etkisi altına alınca,Osmanlı Devleti’nin Avrupa para piyasalarında yeni fonlar bulması olanaksızlaştı. 1875 sonbaharında Osmanlı Devleti borç ödemelerini yarı yarıya indirdiğini açıkladı;ertesi yıl tüm borç ödemelerini durdurdu.
1875 yılına gelindiğinde Osmanlı Devleti’nin dış borçları 200 milyon sterline ulaşıyordu. Anapara ve faiz ödemeleri ise yılda 11 milyon sterlin tutuyordu.Buna karşılık aynı yıllarda Osmanlı maliyesinin tüm gelirleri 18 milyon sterlin dolaylarındaydı.

19. yüzyıl Osmanlı Toplumunda Şirketçilik ve Ticari Mevzuattaki Gelişmeler

Osmanlı hukukunda Tanzimat öncesi ortaklık ilişkileri şer’i hükümlere göre düzenlenmişti. Mecelle’de “şirket-i mudaraba” diye anılan şirket türünde,malını ya da parasını ortaya koyan bir kimse,gücüyle çalışacak biriyle ortak olur, elde edilen ürün ya da kazanç,sözleşme gereğince ortaklar arasında pay edilirdi.Bu tür ortaklıklar arasında doğabilecek anlaşmazlıklar şer’i mahkemelere götürülürdü.
Tanzimat’la birlikte özel hukuk alanında ilk yayınlanan yasa 1850 tarihli Kanunname-i Ticaret’ti. Bu yasa büyük ölçüde 1807 Fransız Ticaret Kanunu’nun birinci ve ikinci bölümlerinin çevirisinden ibaretti.Yasanın kapsamına alınmayan ticari mevzuattaki eksiklikler sonradan çıkarılan “zey”lerle tamamlanmıştı. 7

Kanunname-i Ticaret birçok yönden İslam hukukuyla bağdaşmıyordu.Özellikle faiz sorunu farklı açılardan ele alınıyor, İslam hukukunun yatsıdığı faiz Batı kökenli yeni yasada benimseniyordu.Öte yandan İslam hukuku adi ortaklıklar dışındaki ortaklık ilişkilerini geçersiz sayıyordu.
Kanunname-i Ticaret’in ardından,1861 yılında,yine Fransız mevzuatından yararlanılarak Usul-ü Muhakeme-i Ticaret Nizamnamesi başlığı altında ticaret yargılama usulü tüzüğü çıkarıldı. 1863 yılında Fransız mevzuatı yanısıra başka denizci ulusların yasalarından da esinlenerek Ticaret-i Bahriyye Kanunnamesi kabul edildi.
Tanzimat’la birlikte Batı ile olan ticari ilişkilerin gelişmesi,yargı alanında yabancı devletlerin baskılarını arttırmalarına neden olmuştu.Nitekim 1948 yılında Karma Ticaret Mahkemesi kuruldu.Mahkemenin 14 üyesinin yedisi Osmanlı uyruklu,diğer yedisi ise Osmanlı Devleti’nde ticaretle uğraşan yabancı uyruklu tüccarlardan oluşuyordu. Mahkeme reisi Ticaret Nazırı ya da onun vekiliydi.
Osmanlı Devleti’nin ilk anonim nitelikte şirketi Şirket-i Hayriyye’ydi.1849 yılında kurulan bu şirketin 30 Osmanlı lirası tutarında 2000 paya ayrılmış 60000 lira sermayesi vardı. Boğaz’da yolcu taşımak üzere kurulmuş olan şirket İngiltere’ye sipariş ettiği gemilerin her biri için 7000 Osmanlı lirası ödemişti.
Bu mevzuat ışığında,19.yüzyılın ikinci yarısından itibaren Osmanlı topraklarında anonim şirketler faaliyete geçmeye başlamışlardı.Şirket-i Hayriyye’nin ardından,1856 yılında,her ikisinin de merkezi Londra’da olan Bank-ı Osmani ve Aydın-İzmir Demiryolu Şirket-i Osmaniyyesi kurulmuştu.
19.yüzyılda Osmanlı topraklarında faaliyette bulunan anonim şirketlerin büyük çoğunluğu imtiyazlı yabancı şirketlerdi. Bankacılık,sigortacılık,demiryolu,rıht ım,madencilik,elektrik,su, havagazı,tramvay,tünel vb. hizmetlere yönelik bu şirketler genellikle Londra ve Paris gibi Avrupa başkentlerinden yönetiliyordu.