MALZEME DEĞERLEME YÖNTEMLERİ

Malzeme değerleme yöntemleri: İşletmelerde oluşturulacak stok politikalarının paralelinde iyi bir maliyet muhasebesi organizasyonunun muhasebe sisteminin içinde yer alması gerekmektedir. Maliyet muhasebesi, madde ve malzemenin tedarikinden üretime gönderilmesine kadar geçen süreçte stokların kontrolünü sağlayan bir muhasebe sistemidir.

Stokta gerçekleşen fiziki girdi ve çıktı hareketlerinin yanı sıra bunların parasal değerlerinin de izlenmesi gerekmektedir. Hesap çerçevesi, ekonomik koşulları göz önünde tutarak her türlü stokun değerlendirilmesinde günün koşullarına göre her hangi bir değerleme yönteminin seçileceği ve bu yöntem ile üretime gönderilen veya satılan miktar ile elde kalan miktarlara ilişkin değerleme yapılabileceğini ortaya koymuştur.

Fiyat seviyelerinin devamlı değiştiği bir ortamda stoklardaki değerlemelerin de bu değişikliklere cevap verecek yapıda olması gerekmektedir. Uygulamada en çok karşılaşılan üç tür stok değerleme yöntemi bulunmaktadır.

1.Ortalama Maliyet Yöntemleri

a- Tartılı Ortalama Maliyet Yöntemi
b- Hareketli ortalama Maliyet yöntemi

2. İlk Giren İlk Çıkar Yöntemi (FİFO)

3. Son Giren İlk Çıkar Yöntemi (LİFO)

ORTALAMA MALİYET TÖNTEMİ

Ortalama Maliyet Yöntemleri:

1. Tartılı Ortalama Maliyet Yöntemleri: Bu yöntemde ortalama maliyet her yeni stok hareketinden sonra değil belli bir dönem için hesaplanır. Bu döneme ilişkin hesaplanan maliyet, çıkan ve kalan stokların birim değerlerini gösterir. Ortalama maliyet değeri, işletmeye çeşitli tarihlerde değişik fiyat­larla giren bir malın ortalama birim maliyetidir. Ortalama maliyet çeşitli yöntemlerle hesaplanabilir.

1.1. Basit Ortama Maliyet: Basit ortalama maliyet, yıl içinde satın alınan belli bir malın birim alış fiyatının toplanarak sipariş sayısına bölünmesiyle bulunan ortalama maliyettir.

Örnek: Bir malın alış fiyatları şöyledir:

20.000 ¨ 
25.000 ¨ 
30.000 ¨ 
35.000 ¨ 

Basit ortalama maliyet yöntemine göre malın maliyeti:

(20.000 + 25.000 + 30.000 + 35.000) / 4 = 27.500 ¨ 

1.2. Ağırlıklı ortalama maliyet: Bu ortalama maliyette, satın alınan malların miktarları göz önünde bulundurulur. Satın alınan mal miktarı ile birim fiyatı çarpılarak miktarlara göre ağırlık verilmiştir. Mal miktarları ile birim fiyatları çarpımı olan mal alış değerleri toplamının alınan toplam mal miktarına bölünmesiyle ağırlıklı ortalama maliyet bulunmuş olur.

Örnek: Bir malın alış miktarları ve alış fiyatları aşağıdaki gibidir.

10 adet malın tanesi 10.000 ¨ 
20 adet malın tanesi  3.000 ¨ 
30 adet malın tanesi  8.000 ¨ 

Ağırlıklı ortalama maliyet yöntemine göre malın maliyeti:

10 x 10.000 = 100.000 ¨ 
20 x  3.000 =    60.000 ¨ 
30 x  8.000 =  240.000 ¨ 

Ağırlıklı ortalama birim maliyet = Toplam maliyet / Toplam adet

(100.000 + 60.000 + 240.000) / ( 20 + 15 + 40)

400.000 / 60 = 6.667 ¨ 

2. Hareketli ağırlıklı ortalama maliyet: Hareketli ağırlıklı ortalama maliyet, her yeni alış ve satış durumunda işletmede bulunan mal mevcutlarının ortalama birim maliyeti hesaplanır. Böylece, her yeni işlemde mevcut mal stoklarının maliyet değeri ve her satış işleminde satılan malın ortalama birim maliyeti ve toplam maliyet değeri bulunmuş olur.

FİFO - İLK GİREN İLK ÇIKAR YÖNTEMİve LİFO - SON GİREN İLK ÇIKAR YÖNTEMİ

FİFO Yöntemi (İlk Giren İlk Çıkar): Fifo değerleme yöntemi, üretime verilecek olan veya satılacak malların stoklara ilk önce giren mallardan olması gerektiği varsayımına dayanır. Stoktaki malların kullanılma sırası ilk alınan mallardan başlanarak sırasıyla devam eder. Yani stoklara giren malların yine giriş sırasıyla stoktan çıkarlar.

FİFO; İngilizce olarak First İn First Out (İlk Giren İlk Çıkar) kelimelerinin baş harflerinden oluşur.

Örnek: Bir malın alış tarihleri, miktarları ve alış fiyatları aşağıdaki gibidir.

05 Ocak 2013, 10 adet malın tanesi 600 TL
10 Ocak 2013, 15 adet malın tanesi 800 TL
15 Ocak 2013, 40 adet malın tanesi 500 TL

Fifo maliyet yöntemine göre işletme 20 adet malı tanesi 700 TL den satarsa malın kar veya zarar ne olur?

İlk önce 10 adet malı ilk stoğa giren mallardan satmamız gerekir:

Kar veya zarar için satış fiyatı ile maliyet karşılaştırılır:

10 adet x (700-600) =
10 adet x 100 TL = 1.000 TL Kar

Daha sonra satmamız gereken 10 adet malı ikinci olarak stoğa giren mallardan satarız:

10 adet x (700-800) =
10 adet x -100 = 1.000 TL Zarar

Lifo Yöntemi (Son Giren İlk Çıkar): Lifo değerleme yöntemi, üretime verilecek olan veya satılacak malların stoklara son olarak giren mallardan olması gerektiği varsayımına dayanır. Stoktaki malların kullanılma sırası son olarak alınan mallardan başlanarak geriye doğru sırasıyla devam eder. Yani stoklara giren malların giriş sırasının tersine göre stoktan çıkarlar.

LİFO; İngilizce olarak Last İn First Out (Son Giren İlk Çıkar) kelimelerinin baş harflerinden oluşur.

Bu yöntemde direkt ilk madde ve malzemenin üretime son fiyatlarla gönderildiği varsayımı esas alınmıştır. Lifo yönteminin amacı, enflasyonist dönemlerde işletmelerin öz varlıklarını daha az vergi almak suretiyle korumaktır. Enflasyonist dönemlerde işletmeler üretimde kullandıkları direkt ilk madde ve malzemeyi aynı fiyatla satın alamadıklarından bu durum mali yapılarının bozulmasına neden olmaktadır.

LİFO, son zamanlara kadar tipik olarak sadece Amerika Birleşik Devletleri’nde kullanılan ve günümüzde hala bu ülkede yoğun olarak uygulanan başlıca stok yöntemlerinden biridir. Bununla birlikte LİFO, Avrupa Birliği direktiflerinde de kabul edilir bir yöntemdir ve bir dereceye kadar kullanımı diğer ülkelere doğru genişlemektedir. Öte yandan, Avustralya, Singapur ve İsviçre gibi ülkeleri de içeren bazı ülkelerde LİFO kullanımı hala yasaktır.

LİFO yönteminde esas alınan varsayım, son alınan malların (imalat bağlamında) önce kullanıldığı yada (ticaret bağlamında) önce satıldığı yönündedir. Dolayısıyla satış gelirleri ile kıyaslanan maliyetler son alınanların maliyetidir. Bu varsayımın doğal bir sonucu olarak ise elde kalan stoklar ilk alışları temsil edecektir. LİFO yönteminde yapılan bu temel varsayım, bu yönteme ilişkin avantaj ve dezavantajları da beraberinde getirir.

4008 sayılı Kanun ile V.U.K.’un 274. Maddesi “Mükellefler satın aldıkları veya imal ettikleri emtianın maliyet bedelini LİFO yöntemi uygulamak suretiyle de tespit edebilirler. Bu yöntemi seçenler en az beş yıl süre ile bu yöntemden vazgeçemezler” şeklinde değiştirilmiştir. Kanun değişikliğinin gerekçesi para değerindeki düşüşlerin stok değerinde yarattığı suni artışlar yoluyla mükelleflerin enflasyon kazançları üzerinden vergi ödemelerinin önlenmesi” olarak ifade edilmiştir.

Stok değerleme yöntemleri Gerçek Maliyet Yöntemi, Ortalama Maliyet Yöntemi (Basit - Ağırlıklı - Hareketli) ve İtibari Maliyet Yöntemi (FIFO- LİFO) ve diğer stok değerleme yöntemleri olarak ayrılmaktadır.

01.01.1996 tarihinden itibaren uygulanacak olan LİFO yönteminin beklenen sonucu vermesinin ön koşulu işletmenin stoklarının bulunmasıdır. Yöntemin birden fazla hesap döneminde etkili olarak kullanabilmesi dönemler itibariyle fiyat artışlarının aynı yönde olmasına ve stok düzeyinin azalmasına bağlıdır.