Osmanlı Hukukunda
Bir Ceza Olarak Sürgün ve
İki Osmanlı Sultanının Sürgünle İlgili
Hattı-ı Hümayunları

Osman Köksal

Osmanlı dünyasında “sürgün” kavramının iki farklı anlamı vardır. Bunlardan ilki “iskân ve yerleştirme” karşılığıdır. Devlet, kendi hakimiyeti altında yaşayan topluluklardan bir kısmını belirli program ve kurallar çerçevesinde değişik sebeplerle yerleşik oldukları bölgelerden alıp öngördüğü başka bölge ya da bölgelere yerleştirmiştir. Yeni fethedilen özellikle Balkanlar ve Akdeniz adalarına Anadolu’nun muhtelif yerlerinden Müslüman Türk halkın nakledilerek buraların Türkleştirilmesine çalışılması, “hâlî ve harâb” durumdaki boş ve âtıl topraklara aktif nüfus kaydırarak buraların zıraî ekonomiye kazandırılması bir başka deyişle söz konusu toprakların “şenlendirilmesi”; konar-göçer yaşayan ve bu durumlarıyla idarî, sosyal ve ekonomik sorunlara neden olan Türkmen-yörük ruplarının toprağa bağlanarak yerleşik hayata entegre edilmesi ve benzer sebepler çok uzun bir süre böyle bir programın uygulanmasını zorunlu kılmıştır. Devlet eliyle yapılan iskân faaliyetinde iskâna tabi tutulacak reâyânın tespit edilip eski yerleşim birimlerinden göçürülerek belirlenen yeni mekanlarına yerleştirilmesi işlemine sürgün denilmektedir. Burada sürgünü gerçekleştiren devletin hareket noktası daha çok politik ve sosyo-ekonomiktir. İkinci anlamıyla sürgün tamâmen hukukî bir terimdir ve bir “ceza” çeşididir. Bugünkü hukuk düzenimizde hapis, kamu izmetinden mahrûmiyet, seyahat hürriyetinin kısıtlanması ve para cezası gibi birkaç kalemde toplayabileceğimiz ceza nevileri, Osmanlı döneminde bunlar dahil, değişik şekillerde infâz edilebilen idamdan dayak ve teşhire kadar uzanan sayıca daha kabarık bir grup oluşturmaktaydı ve sürgün sadece bunlardan biriydi. Makalede sürgünü bu ikinci anlamıyla Osmanlı hukukunda bir ceza ve cezalandırma biçimi olarak ele alacağız. Konuyla ilgili kapsamlı denebilecek bir çalışmayı Manisa bölgesi üzerine araştırmalarıyla tanınan M. Çağatay Uluçay’a borçluyuz. Uluçay çalışmasını Manisa Şer‘iye Sicillerindeki sürgünle ilgili hüküm özetleri ve diğer bilgilere dayandırmıştı. Biz de üzerinden epeyce zaman geçmiş bu çalışmanın arkasından konuya, IV. Mustafa’nın bir yıllık kısa saltanatını saymazsak halef-selef diyebileceğimiz iki Osmanlı sultanının, III. Selim ve II. Mahmud’un dönemlerine ait Hatt-ı Hümâyûn kataloglarından tarayarak elde ettiğimiz belgeler yardımıyla katkıda bulunmayı amaçlıyoruz.

Kullandığımız belgelerden 43 adedinin kısmî transkripsiyonunu makale ekine koymuş bulunuyoruz. Değerlendirdiğimiz belgeler, dönem olarak 1789-1830 yıllarını içine alan aşağı-yukarı 40 yıllık bir süreci kapsamaktadır.4 Bu periyot Osmanlı tarihinin en hareketli, en buhranlı devrelerinden biridir. Bir yandan devlete güç ve itibar kazandırmayı amaçlayan yeni düzen arayışları ve reformlar, diğer yandan ardı arkası kesilmeyen iç ve dış gâilelerle mücadele. Üç büyük Osmanlı-Rus savaşı, Fransa’nın Mısır İşgali, Yenilikçi Sultan III. Selim’in bir isyanla tahtından indirilmesi, yerli mütegalibe ve âyânların başkaldırmaları, Tepedelenli Ali Paşa, Yunan ve Mısır İsyanları. Ele aldığımız devrenin en kaba bir özetle vasatı bu ve konuya sağlıklı yaklaşabilmek için bunun da göz önünde bulundurulması gerekmektedir.

Dokümanın tamamı için tıklayınız...