Bir işletmeye ait olan mal ve /veya hizmetleri diğer işletmelerin mal ve/veya hizmetlerinden ayırt etmeye
yarayan işaretlere marka denir. Bu tanımın içerisinde iki tane unsur vardır.
1) Malların birbirlerinden ayırt edilmesi
sağlanmalıdır. Marka üretilen bir malın veya
piyasaya sunulan bir malın üzerine veya ambalajının
üzerine konulan işaretlerdir. Elbiselerin üzerindeki markalar,
bilgisayar üzerindeki SONY ibaresi, veya cep telefonunun üzerindeki
NOKIA gibi marklalar, malın üzerine yazılır. Bir
malın üzerinde marka varsa buna emtia markası veya mal
markası ya da ticaretle ilgili markalar hakkındaki KHK’da
zikredildiği ismiyle ticaret markası ismi verilir.
Bazen bu marka malın niteliğinden kaynaklanan sebeplerle
ambalajın üzerine konulur. Örneğin, deterjanın
ambalajı üzerine konulan Omo markası, veya zeytin
yağlar için komili markası gibi.
2) İkinci gurup marka hizmet markalarıdır. Bunlar bir
işletmeye ait olan hizmetleri diğer işletmelere ait
olan hizmetlerden ayırt etmeye yarar. Örneğin, THY bir
havacık hizmeti sunar. THY ibaresi onun markasıdır.
Bu marka onu diğer işletmelerin havacılık
hizmetlerinden ayırt eder. Kontur da böyledir.

Bir markanın konulmasının sebebi
şahsileştirmek veya bunun semerelerinden
yararlanmaktır. Eğer malın üzerine marka konulmazsa o
mal veya hizmet şahsileşemez, belirlenmiş bir hale
gelmez ve onun semerelerinden yararlanılmaz. Marka konulursa,
bu markanın fonksiyonları aracılığıyla
(kaynak fonksiyonu, reklam fonksiyonu ve garanti fonksiyonunu
aracılığıyla), markayla ilgili tüm semerelerden,
getirilerden yararlanılır. Mal üzerinde marka bulunmazsa
mallar birbirinden ayırt edilemez. Ayırt edilmediği
için malın reklamı yapılamaz, o mal için kaynak
fonksiyonu gösterilemeyeceği için garanti fonksiyonu da olmaz.
Markasız mal daima kalitesiz maldır.
Örneğin THY uçaklarının, THY adında markası
olmazsa, seyahat eden, beğense bile bir dahaki sefere bir daha
binme fırsatı bulmayabilir. Çünkü hangi uçak olduğunu
bilmiyor. Veya dostuna önerecekse de markasını
bilmediği için önermez.
O halde sunulan hizmeti diğerlerinden ayırt etmek gerekir.
Müşteri mal veya hizmeti beğenirse tekrar faydalanmak
ister. Fakat müşterinin, markayı bilmesi gerekir. Bazen
marka bir süre sonra eşyanın adı haline bile
gelebilir. Örneğin kağıt mendil denilmiyor, selpak
deniliyor. Oysa selpak eşyanın markasıdır. Sana
yağı da böyledir. Müşteri bu markayı
beğendiği için eşyayı markayla anmaktadır.
Marka olmazsa iyi mal ve hizmet sunmanın hiçbir espirisi olmaz.
Bu nedenlerden dolayı şu anda dünya çapında en önemli
olan, en çok uygulanması olan fikri mülkiyet hakkı
markadır. Fikri mülkiyet hakkı içerisindeki en eski hak,
en çok uygulaması olan markadır.
Türkiye’de Marka Konusunun Tarihçesi:
• Bizde markayla ilgili ilk mevzuatımız 20 temmuz 1871
tarihli Alamet-i Farika Nizamnamesidir. (Alameti Farika = ayırt
edici işaret). Yaklaşık 94 yıl boyunca
uygulanmıştır.
• 12 Mart 1965 tarih ve 551 sayılı markalar kanunu.
• 27 Haziran 1995 tarih ve 556 sayılı Markaların
Korunması Hakkında KHK. Şu anda bu
uygulanmaktadır. Avrupa Birliği’ne ve diğer dünya
ülkelerine uyumluluğun sağlanması, gümrük
birliği için çıkarılmıştır. Kanun
çıkarma süreci geç olduğu için KHK şeklinde
çıkarılmıştır. Gümrük birliğinin
önemli şartlarından biriydi. Bu KHK günümüze kadar bir çok
değişikliğe uğradı. Şu anda taslak
hazırlanıyor (Marka Kanunu). Türkiye marka konusunda
birçok uluslararası sözleşmelere imza
atmıştır. Bunlar artık iç hukukumuz
olmuştur. Bu yüzden bunların artık yeni bir kanuna
eklenmesi zorunlu olmuştur.
Marka nedir?
Marka bir teşebbüsün (yani işletmenin) mal veya
hizmetlerini bir başka teşebbüsün mal veya hizmetlerinden
ayırt etmeyi sağlayan işarettir.
Neler marka olabilir?
Kişi adları, sözcükler, harfler, şekiller,
sayılar, renk kombinasyonları veya bütün bu
işaretlerin kombinasyonları marka olabilir.
Sözcüklerin anlamlı olması gerekmez. Anlamsız
sözcükler de olabilir. Önemli olan markanın bilinç altına
hitap etmeye elverişli, zihinde kolay kalabilen, telaffuzu
kolay kelime veya kelime guruplarından
oluşmasıdır. Hitap edilen kesim de önemlidir.
Örneğin, çocuklara yönelik bir marka
çıkarılıyorsa, Topitop, Lolitop, Tipitip, Cincin,
Halley, vb olabilir. Ama bayanlara yönelik özel bir parfüm
çıkarılacaksa markasının Topitop, Tipitip vb.
olması, o parfüme itibar kazandırmaz ve o parfüm tutulmaz.
İlgi çekici bir marka konmalıdır. Örneğin “Aiwa”
marka Türkiye’ye “Daiwa” olarak girmiştir. Çünkü “Aiwa”,
okunuşu itibariyle ayva meyvesini
çağrıştırır ve Türkiye’de bu isim, çok
itibar kazandırmaz, ilgi çekmez.
Harfler de marka olabilir. Ama salt bir harfin alınıp
tescil edilmesi düşünülemez. Örneğin, “S” harfi tescil
edilip, başkasının kullanması yasaklanamaz.
Harflerin tescilinden kasıt, harflere özel bir şekil
verilip de tescil edilmesidir. Örneğin, Halk Bank’ın “H”si
veya İş Bankası’nın “İ” ve “Ş”sinin
özel şeklinin tescili gibi.
Sayılar da ise salt bir sayı alınıp marka olarak
tescil edilemez. 3-4 tane sayı bir araya getirilip, marka
olarak tescil edilebilir. Örneğin “404”
yapıştırıcısı gibi.
Renklerde ise, bir rengin alınıp tescil edilmesi ile
başkasının kullanması yasaklanamaz.
Örneğin, kırmızı renginin tescil edilip
başkasının kırmızı rengini
kullanması yasaklanamaz. Ama renk kombinasyonu yapılarak
(çeşitli renkler kullanılarak şekiller
yapılarak), marka olarak tescil edilebilir.
Dolayısıyla markada önemli olan ayırt ediciliği
sağlamaktır. Kanun koyucu ayırt edici
şartını öngörüyor. Ayırt ediciliği olmayan
işaret marka olamaz.
Bu işaretlerin baskı yoluyla çoğaltılabilir
olması da şarttır. Bu aynı zamanda bir
tartışmayı da gündeme getiriyor. Herhangi bir
baskıda, levhada gördüğümüz işaretler iki boyutludur.
Acaba üç boyutlu şekiller marka olabilir mi? 556
sayılı KHK üç boyutlu cisimlerin de marka olarak tescil
edilebileceğini hükme bağlamıştır.
Örneğin Coca Cola’nın çok özel şişesinin
şekli, Mercedes’in yıldızının şekli
marka olarak tescil edilebilir.
Günümüzde tartışılan konu ise ses işaretlerinin,
kokuların, tatların marka olarak tescil edilip,
edilemeyeceğidir.
Seslerin marka olabileceği kabul edilir. Zira seslerin
ayırt edici özelliği mümkündür. Nota ile ayırt
edilebilir. Ayrıca çoğaltılabilir. Örneğin,
Aygaz evin önüne geldiğinde araçtan çıkan müzik sesi, bir
telefonun açılış sesi gibi sesler marka olarak tescil
edilebilir. Veya örneğin, bir çizgi film başlarken
çıkan ses de marka olabilir. Çocuk, bu sesi duyduğunda
sevdiği çizgi filmin başladığını
anlayabilir.
Kokularda ise şöyle bir mesele vardır. Koku nasıl
tescil edilir. Çoğaltılabilir şartı geçsek bile
(-ki Japonya internet aracılığıyla kokunun
gönderilmesini sağlayan bir teknoloji icat etmiştir.),
nasıl ayırt edicilik sağlanır. Günümüzde kokusu
hiç gitmeyen kağıtlar hazırlanabilse de şimdilik
yetersiz gibi görünüyor. Günümüzde koku tescili henüz
yapılmıyor. Ama teknolojik gelişmelerle bu mümkündür.
Yani tescil edileceğine dair hukuki bir engel görünmemektedir.
Tadın tescili daha da zordur. Tatları birbirinden
ayırt etmek zordur. Kokunun kimyasal formülü varken tadın
kimyasal formülü de yoktur. Bu yüzden tescili günümüzde henüz mümkün
değildir. Ama teknolojik gelişmeler bunu da mümkün
kılabilir.
Not: Marka konusu unsurların çoğaltılabilir
olmasından kasıt basılması,
yayınlanması, nota ile ifade edilebilmesi, kimyasal
formüllerle ifade edilebilmesi vb gibi hususlardır.
Not: kısa sesler tescil edilebilir. Ama uzun olan sanatçı
müzikleri fikir ve sanat eserleri kanunu iler korunur.
Marka Çeşitleri:
1. Ticaret markası: Malın üzerine marka konuluyorsa, yani
mallar birbirinden ayırt ediliyorsa buna, mal markası veya
ticaret markası denir.
2. Hizmet markası: Hizmetin üzerine marka konuluyorsa, yani
hizmetler birbirinden ayırt ediliyorsa buna, hizmet
markası denir.
3. Garanti markası: Garanti markasında, garanti
markasının bir sahibi olur. bu yerel de olabilir,
milletlerarası birisi de olabilir. Bu garanti
markasının bir de Tespit Yönetmeliği olur. bu tespit
yönetmeliğine uygun olarak üretilmek şartıyla ve
marka sahibinden izin almak şartıyla kişiler bu
garanti markasını kendi markasının yanında
kullanabilirler. Sözleşme yapmak suretiyle bunu
yapmaktadırlar. Örneğin, TSE (Türk Standartları
Enstitüsü)’yi kendi markasının yanına koyabilirler.
Bu, malın Türk standartlarına uygun olarak
üretildiğini gösterir. Veya CE işaretini koyabilirler. Bu
da, malın Avrupa Birliği standartlarına göre
üretildiğini gösterir. Ya da örneğin, yün
kazaklarında Woodmark markası olur. Bu marka, malın,
saf ve yeni yünden yapıldığını gösterir.
Woodmark’ın milletlerarası bir sahibi vardır. Bu da
milletlerarası yün derneğidir. Oraya müracaat edilir,
sözleşme yapıldıktan sonra Woodmark markası
kullanılır.
4. Ortak marka: Burada, bir markanın birden fazla sahibi
vardır, bunlar arasında da bir sözleşme vardır.
Bu sözleşmeye ortak marka teknik yönetmeliği denir. Bu
markanın sahipleri, bu markayı diğer her birinden
bağımsız olarak; ama teknik yönetmeliğe uygun
olarak kullanır. Örneğin, Türkiye’de “Tariş”
markası böyledir. Tariş markasının dört sahibi
vardır: Tariş Pamuk Üreticileri Kooperatifi, Tariş
Zeytin Mamûlleri Kooperatifi, Tariş İncir ve Tariş
üzüm ve üzüm mamulleri kooperatifleri.

Marka Başvurusu:
Türk Patent Enstitüsüne bir formla ve bazı eklerle bir
başvuru yapılır. Enstitü önce belgeler, evraklar vb.
var mı yok mu diye, bir şekli inceleme yapar. Eksiklikler
varsa bunların tamamlanmasını ister. Eksiklikler 1
ayda tamamlanır. Eksiklik yoksa 3. ayda (yani başvurudan 3
ay sonra) kodlama yapar. Veri girişi aşamasından
sonra, 4. ayda marka, benzerlik araştırılmasına
tabi tutulur. Yan bu markanın daha önce tescil edilmiş
olan markalarla benzerliği var mı, marka tecavüzü söz
konusu mu, diye bir araştırma yapılır. 6. ayda
KHK. m.7’de zikredilen unsurlar (mutlak red nedenleri) itibariyle
bir inceleme yapılır. İnceleme sonucunda, eğer,
markanın tescil edilemeyeceği kanaatine
ulaşılırsa, tescil işlemi red edilir. Marka
sahibi bu red işlemine itiraz edebilir. Enstitü işlerini
Yeniden İnceleme ve Değerlendirme Kurulu (YİDK), red
işlemini inceler ve karar verir. Bu kurulun da kararı
olumsuz olursa, bu karara karşı genel mahkemeler de dava
açılır.
Eğer benzerlik incelemesi sonucunda, markanın benzer
olmadığı anlaşılırsa, Enstitü, 7.
madde anlamında kabul eder ve marka başvurusunu Resmi
Marka Bülteni denilen bir bültende ilan eder. Bu bülten hemen
yayınlanır. Yaklaşık 700-800 sayfa halinde
yayınlanır. Yıllık 45000 civarında marka
başvurusu olduğunu varsayarsak ve bir
kısmının da red edildiğini göz önüne
alırsak her bir bültende yaklaşık 3000 marka ilan
edildiğini söyleyebiliriz.
Enstitü tarafından markanın ilan edilmesinin sebebi
şudur: eğer bu markanın tescilinde kişiler bir
uygunsuzluk görürse, örneğin 3. kişi bu markanın
kendi markasına benzediğini görürse, itiraz eder ve
enstitü tekrar inceler. Bu itiraz için 3 aylık bir süre
öngörülmüştür. İtiraz edilirse YİDK tekrar inceler.
YİDK itiraz eden aleyhine karar verirse, kişi mahkemeden
enstitü kararının iptalini talep edebilir.
Hiçbir itiraz olmazsa veya itiraz edilmiş ama itiraz eden
aleyhine karar verilmişse, enstitü markayı tescil ettirmek
isteyen kişiye bir yazı gönderir. Bu yazıda
eksikliklerin tamamlanması, harçların ödenmesi ve böylece
tescil belgesinin verileceği yazılır. 12. ayın
sonunda tescil belgesi, marka sahibine gönderilir.
Her ne kadar kaçıncı ayda enstitü tarafından nelerin
yapılacağı belirtilmişse de bu sürelere pek
uygulamada pek uyulmamaktadır. Talep çokluğu nedeniyle
tescil bazen 1,5-2 yıl sürebilmektedir.
Red İçin Mutlak Nedenler (KHK. m. 7):
Türk Patent Enstitüsü’nün marka tescili için yaptığı
araştırmalardan biri de 7. madde
araştırması olduğunu belirttik. Bu 7. madde
mutlak red nedenleridir. Bunlar 7. maddede şöyle
belirtilmiştir:
a. 7. medenin a bendine göre ayırt edici niteliği olmayan
işaretler marka olarak tescil edilemez. Herkesin
kullanımına açık olan geometrik şekiller (kare,
üçgen, daire, dikdörtgen vb.), özel olarak tasarlanmamış
bir harf, rakam, düz bir çizgi veya sadece tek bir renk, marka
olarak tescil edilemez. Örneğin, A, X, 1, 7, vb. gibi, veya
fırça için fırça şekli, ekmek için ekmek şekli
marka olarak tescil edilemez. Çünkü ayırt edici bir işaret
değildir.
b. Aynı veya aynı türdeki mal ve hizmetlerle ilgili olarak
tescil edilmiş veya daha önce tescil için başvurusu
yapılmış bir marka ile aynı veya ayırt
edilemeyecek kadar benzer olan markalar tescil edilemez. (Aynı
veya aynı türdeki mal ve hizmetler için marka benzerliği
araştırması yapılır. Yani koruma
sınıf itibariyle sağlanır. Örneğin
gıda sektörü için marka tescil edilmek isteniyorsa, enstitü, bu
marka daha önce gıda sektöründe tescil edilmiş mi, ona
bakar. “Ülker” gibi tanınmış markalar
istisnadır. Bu gibi tanınmış olan markalar,
bütün sınıflar itibariyle korunur.)
Örnek: “Zade” ayçiçek yağının ambalajının
üzerindeki yazı ile resimler sonradan tescil edilmiş olan
“Zevk” ayçiçek yağının ambalajına çok
benzemektedir. Dolayısıyla “Zevk ayçiçek yağı” o
haliyle tescil edilmemelidir. Veya “Kınık” markayla benzer
olan “Kinik” markanın tescil edilmemesi gerekir. ayırt
edilemeyecek kadar benzemektedir. Veya “Kaan” tescil edilmiş,
“Kağan”ın tescil edilmemesi gerekir. “Güngör” ile
“Güngörler”de de durum aynıdır.
Bu şekilde taklit edilerek öncekinin müşteri çevresini
çekmiş olurlar. Müşteri alışveriş
yaptığında, ilk gördüğünde, markayı okur;
ama ikinci gidişinde markayı okumadan, ilk
bakışta, onun önceden aldığı marka
olduğunu zannedip, alır. Dolayısıyla
markanın ilk bakışta ayırt edilmesi gerekir.
c. Mal veya hizmetler için, cins, çeşit, vasıf, kalite,
amaç, değer, miktar, coğrafi kaynak gösteren veya
diğer karakteristik özeliklerini belirten, işaretler,
marka olarak tescil edilemez. Bunlar bütün topluma aittir.
Örnek: Gıda için “Doğal” markası, boya için “Beyaz”
markası, tescil edilemez. Çünkü ilgili üründe cins, çeşit,
kalite, belirten ibareler marka olarak gösterilemez. Veya kova için
“Plastik”, kumaş için “İpek” vasıf gösterdiği
için tescil edilemez. Yada takı için “Altın”, yağ
için “Katı”, tescil edilemez. “Lüks” “Ekstra” gibi kelimeler
vasıf ve kalite belirttiği için ürünlerde marka olarak
tescil edilemez. Ama örneğin “İpek”, saten boya için marka
olarak tescil edilebilir. Çünkü saten boyanın cinsini,
çeşidini, kalitesini vb. belirtmemektedir.
d. Ticaret alanında herkes tarafından kullanılan veya
belirli bir meslek, sanat veya ticaret gurubuna mensup olanları
ayırt etmeye yarayan işaretler, herkese aittir, tescil
edilemez. Örneğin, “Dr.”, “Sanayi”, “Fabrika”, “Bakkal”, gibi
kelimeleri kimse tescil edemez. Bunları herkes kullanma
hakkına sahiptir.
e. Malın özgün, doğal yapısından ortaya
çıkan şekiller içeren işaretler marka olarak tescil
edilemez. Örneğin; meyvenin şekli, lambanın
şekli, lastiğin şekli , özel bir şekil
verilmeksizin, doğal yapısı ele alınarak marka
olarak tescil edilemez. Bunları herkes kullanma hakkına
sahiptir.
f. Mal veya hizmetin niteliği, kalitesi veya üretim yeri,
coğrafi kaynağı gibi konularda halkı
yanıltacak nitelikteki işaretler marka olarak tescil
edilemez. Örneğin; Türkiye’de üretilen bir meyve suyunun,
markası “Queen” olarak tescil edilemez. “Queen” Alman
markasıdır. Halkı üretim yeri, coğrafi
kaynağı hatta kalitesi gibi konularda yanıltabilir.
“Kıran Piliç” ibaresi içecekler için marka olarak
kullanılamaz. Müşteri bunu piliç zannedebilir. Malın
niteliği konusunda halkı yanıltabilir. Veya
“İnci Ayran” ibaresini meyve suyu için marka olarak tescil
edilemez. Halk meyve suyunu ayran zannederek alır.
g. Devletlere ait arma, bayrak ve diğer hükümranlık
belirtileri, beynelmilel, uluslar arası örgütlerin
kısaltmaları veya ülkelerin koruma altına almak
istedikleri ve Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü tarafından korunan
ibareler, markalar, tescil edilemez. Örneğin resmi
kuruluşlara ait amblemler, armalar tescil edilemez. Türk
bayrağının şekli, veya NASA, WHO (Dünya
Sağlık Örgütü), İMKB gibi belli kuruluşlara ait
kısaltmalar, tescil edilemez.
h. Kamuyu ilgilendiren tarihi, kültürel değerler
bakımından halka mal olmuş işaretler marka
olarak tescil edilemez. Örneğin; ATATÜRK, MEVLANA,
NASREDDİN HOCA, Tuva Atı’nın şekli, Çanakkale
Şehitleri Anıtı’nın şekli,
Anıtkabir’in dıştan şekli gibi işaretler
tescil edilemez. Bunlar topluma mal olmuştur, halka aittir.
i. Sahibi tarafından izin verilmeyen tanınmış
markalarla aynı veya ayırt edilemeyecek kadar aynı
olan markalar tescil edilemez. Tanınmış markalar,
dünyaca tanınmış olan markalardır. Bunlar her
yerde her ürün için korunur. Adidas, Coca Cola gibi. Adidas sadece
spor mamülleri için tescillidir. Ama gıda, makine vb. mamüller
için tescil edilemez. Tanınmış markalar için
sınırsız koruma sağlanmıştır.
Bunların herhangi bir ürün için kullanımı
tanınmış marka sahibinin iznine
bağlıdır. Bayer, Aspirin, Mercedes de böyledir.
Örneğin Mercedes markası, meşrubat için tescil
edilirse herkes Mercedes firması meşrubata da
yönelmiş diye düşünür.
j. Dini değerleri ve sembolleri içeren işaretler, tescil
edilemez. Örneğin Kuran-ı Kerim, Ayetel Kürsi, Kâbe’nin
şekli, kilisenin şekli vb. tescil edilemez. Bunlar,
halkın üzerinde hassas davrandıkları konulardır.
k. Kamu düzenine veya genel ahlaka aykırı işaretler
marka olarak tescil edilemez. Örneğin; “PKK” marka olarak
tescil edilemez. Zira kamu düzenine aykırı düşer.
İsviçre’de prezervatifler için sınırsız mutluluk
anlamına gelen bir ibare marka olarak tescil edilmek
istenmiş; ama bu genel ahlaka aykırı olarak kabul
edilip, reddedilmiştir.
Enstitü Kararlarına İtiraz:
Enstitü kararlarından zarar gören kişiler, ret veya
kısmi ret kararının bildirimi tarihinden itibaren 2
ay içinde itiraz edebilir. Bu durumda Yeniden İnceleme ve
Değerlendirme Kurulu (YİDK), bir karar verir. Bu karara
karşı 2 ay içinde genel mahkemelerde iptal davası
açılabilir. İlana itirazlarda ise ilan tarihinden itibaren
3 ay içinde Enstitü nezdinde itiraz edilebileceğini ifade
etmiştik.

yazar: Serdar Cihan; turkhukuksitesi.com'da yayınlanan makaleden alıntı yapılmıştır.