Kapanası gözümü kan bürüyor.

Şair, ölen oğluna duyduğu hasreti, tezat yoluyla ifade eder: Dıştan hiçbir şeyi yokmuş gibi görünse de şairin içi, oğlunun özlemiyle cayır cayır yanmaktadır. Aynı durumu, hayâlî bir sevgiliye duyulan özlemin verdiği ızdırabı anlattığı Yakacık'da Akşamdan Sonra Bir Mezarlık Âlemi adlı şiirde de görürüz: "Giryân idim fakat gözümde âzâde-i dümu' / Yoktu lebimde nâle fakat nâle-kâr idim". Buzdan bir el gibi insana soğuk gelen, onu ürperten "ölüm" den bedenen ve ruhen muzdarip ve şikâyetçi olan şair, oğlunun hayaliyle yaşar; her yerde onu görür ve sürekli ölümü arzulayarak ağlar. Buradaki "kapanası gözüm" ifadesi, yavrusuna kavuşmak için şairin de ölümü arzuladığını ve yaşamaktan artık zevk almadığını ifade eder. Dörtlüğün sonunda geçen "gözümü kan bürür" ifadesini ise, hem gerçek hem de mecaz (deyim) anlamını düşünerek, iki şekilde yorumlamak mümkündür: a) Ağlamaktan gözü kan çanağına dönmüştür; b) En sevdiği varlığım yitiren bir baba, ölüm karşısında isyan etme noktasındadır, imanı sarsılmıştır. Ancak, şiirin genelinde de görüleceği gibi o, ne kadar acı çekip üzülse de, kadere rıza gösterir ve isyan etmez. Bu noktada da, Hâmid'in Makber' deki hâlinden aynlır.

Burada, tezat (cayır cayır yanmak X buzdan bir el) sanatının yanında "ölüm"ün yerine kullanılan “buzdan bir el" ifadesindeki istiare'den de bahsetmek gerekir. Hasretin şairi "cayır cayır yakması" abartılı bir anlatım olduğundan burada şairin mübalağa sanatından faydalandığını söyleyebiliriz.

Dağda kırda rast getirsem bir dere 

Şair, daha on beş yaşmda ölen oğlunun acısmı yansıtmak için, her iki dörtlükte de, fon olarak tabiatı ve canlılığı, hayatı simgeleyen bahar mevsimini ve ona ait unsurları (kır, güneş, çiçek, kuş, dere vs.) kullanır. Bu şiirde, oğlunun ölümünü şaire hatırlatan tabiat, romantik bir yaklaşımla ele alınmış; dış âlemin şairin üzerinde bıraktığı ya da uyandırdığı izlenimler, etkiler dile getirilmiştir.

Şair için, tıpkı Şevki Yok adlı şiirinde ifade ettiği gibi, baharın hiçbir tadı ve anlamı yoktur. Tam tersine baharın gelmesiyle birlikte tabiatın canlanması/uyanması, çiçeklerin açıp kuşların havada uçup ötüşmesi veya derelerin şırıltilı akışı, şaire, hayatmın en canlı ve hareketli çağında ölmüş olan oğlunu hatırlatıp onun gözyaşı dökmesine sebep olur. Bu anlamda, yine bir ağıt olan Şevki Yok şiiriyle bu şiir, hem içerik hem de anlatım tarzı yönüyle büyük oranda örtüşiir. Ancak, o şiirde tabiat da şairle beraber ağlar ve ıstırap çekerken burada farklı bir durum söz konusudur. Şair, üzgündür, mâtemdedir, melâl içindedir; ancak, onun aksine tabiat neşelidir, cıvıl cıvıldır. Şevki Yok!ta, şairle birlikte matem yerine dönen, daha doğrusu şairin kendi hâlet-i ruhîyesine göre öyle gördüğü, kendi ruh hâliyle özdeşleştirdiği tabiat, burada neşe içerisindedir. Bu yönüyle, Kürsî-i İstiğrak şiirindeki Hâmid'in tabiat içindeki konumu üe Ekrem'inki benzeşir. Ancak, aym şairin Şevki Yok şiirindeki şa-ir-tabiat üişkisi, Servet-i Fünûncuların şair-tabiat ilişkisine zemin hazırlar niteliktedir.

 

Muhayyilesi zayıf olan Ekrem, bu nedenle manzumede, sadece tabiattaki varlıkları (dağ, dere, kuş, güneş, çiçek vs.) saymakla kalmış ve böylece, "günlük şeyler dünyası"nın dışına çıkamamıştır.

Güneşin gülmesine yani yeryüzünü aydınlatmasına ve bu ışıktan istifade eden rltki ve hayvanların canlılığına karşılık yerin altında, karanlıktaki yuvasında, hiç kimsenin koruyup kollamadığı oğlu yatmaktadır. Yine tezat sanatım başarılı bir anlatım tekniği olarak kullanan şair, burada "yuva" kelimesini özellikle yukarıda kullandığı "kuş" kelimesiyle ilişkilendirerek kullanmıştır. Kuşlar, yuvalarındaki yavrularını tehlikelere karşı koruyarak yalnız bırakmayıp özgürce uçarlarken şair, yerin altındaki karanlık (hapis veya hücre gibi) yuvasında yalnız yatan kendi yavrusunu oradaki tehlikelere (yılana, çıyana, böceğe vs.) karşı koruyup kollayamamak-ta ve bu da oğlunu çok seven bir baba olarak şairi çıldırtmaktadır. Bahar mevsiminin en önemli unsurlarından biri olan, sonsuzluk ve özgürlüğün simgesi "kuş" motifi ile ailenin simgesi olan "yuva" motifi, şiirde bireyselliği ve içe kapanmayı ön plana çıkaran Ekrem'in sanattaki takipçileri olan Servet-i Fünûncularda da çokça kullanılacaktır.

"Ağlamak" kelimesini çok seven Ekrem, oğlunun ölümü üzerine ne kadar üzülüp gözyaşı döktüğünü belirtmek için "kırda gördüğü bir dere"den bahseder. Burada niçin "ırmak", "nehir" veya "akarsu" değil de "dere" kelimesini kullanır şair? Bunda, aynı dörtlüğün üçüncü mısraında kullandığı "izlere" kelimesiyle kuracağı kafi-ve endişesinin etkisi düşünülebilir; ama asıl sebep, "genellikle yazın kuruyan küçük akarsu" anlamına gelen bu kelimedeki "yazın kurumak (bir anlamda 'ölmek'), küçüklük ve şirinlik" vurgusudur.

Takdîr-i Elhân'ındaki ifadeleriyle şaire göre, "Zerrâttan şumûsa kadar her güzeI şey şiirdir: Ormanlarda kuşların hazin hazin ötüşü, derelerde suların latif latif çağlayışı, hattâ dağlarda kavalların garip garip aksedişi şiir olduğu gibi (...) ervaha nafiz ve müessir olan" her şey şiirdir. İşte burada da tabiatta gördüğü varlıklar, onun ruhunu/iç âlemini etkiler; ona bir şeyler hatırlatır ve onun hislerini harekete geçirir.

Şair, tezatlardan (hayatı veren unsurlar ile ölüm tezadı) yararlanarak duygularını daha etkili bir anlatım tarzıyla ifade etmeyi hedeflemektedir, "ağlamak, çağlamak, ak(ıt)mak, gözyaşı, dere" kelimeleri ile "dağ, kır, dere, güneş, kuş, yuva, çiçek" kelimeleri anlamca ilişkili birer küme oluşturduklarından bu kelimeler arasında tenasüp sanatı vardır, "güneş X karanlık”, "ağlamak X çağlamak", "gülmek X ağlamak", "dağ X kır" kelimeleri arasında da anlama güç katan tezatlar mevcuttur. Cevabı kendi içerisinde olan ve şairin kafasını sürekli kemiren istifhamlara da dikkat çekelim:
"Yalnız mısın o karanlık yuvada? / Yok mu seni bir kayırır, bir bekler?" Ayrıca, anlatımı etkili kılan kişileştirme sanatını da başarıyla kullanır şair: "Güneş güler ve çiçekler nazlı nazlı uyanır."

Can isterken hasret oduyla yansın 

Varlık beni alîl alîl sürüyor.
Bu kay gûya yürek nasıl dayansın?
Bedenciğin topraklarda çürüyor!

Yaşamaktan ziyade "süründüğünü" söyleyen şair, bu hasretin verdiği acıyla ölmek istemektedir; ancak ölüm onu almamakta, o da tüm bu acılı ve hasta hâliyle yaşamaya -hiç istemediği hâlde- devam etmektedir. Bezginlik içindeki şairin yüreğini yakan tek kaygı veya kafasını sürekli kemiren ve onu çok rahatsız eden en önemli şey, oğlunun küçücük bedeninin toprak altında çürüyor olmasıdır. Yerin üstünde her şey taptaze ve capcanlıyken onun zavallı oğlunun küçücük bedeni, toprağın altında çürümektedir. Bir babanın yüreği buna nasıl dayanır? Böylece, anlatımı etkili kılmak için şair, yukarıdaki dörtlüklerle bağlantı kurarak, burada da tezat sanatından yararlanır.

Bu ayrılık bana yaman geldi pek,
Ruhum hasta, kırık kolum kanadım.
Ya gel bana, ya oraya beni çek 

Gözüm nûru, oğulcuğum, Nijad'ım!

Şair, bu ölümün kendisini çok sarstığını, oğlunun ölümünden sonra, yukarıdaki dörtlükte de belirttiği gibi, yaşama isteğini kaybettiğini, ruhen çöktüğünü belirterek oğluna seslenir: "Ey en değerli varlığım, gözümün nuru, ya sen buraya gel ya da beni oraya çek!" Çaresizlik, hayattan bezmişlik ve dünyaya küsmüşlük içerisindeki şair, bu psikoloji içerisinde asıl sığınılacak ve yardım istenecek mercii şaşırır.

Bir de şairin ilk dörtlükte kullandığı "Kapanası gözümü kan bürüyor" ifadesi ile şiirin son mısramm başındaki "Gözüm nûru" ifadesi, şiirin rastgele yazılmadığını gösterir. Gözünün nuru gidince şairin gözünü kan bürüyor ve hiçbir şeyi görmez oluyor.