insan iradesi ve kader

İnsanın kendine özgü bir kaderi vardır

Evrende her varlığın bir kaderi olduğu gibi, insanın de kendine özgü bir kaderi vardır. İnsanın kaderi, iyilik ve kötülük işleyecek bir yapıda yaratılması, kendisine akıl ve irade gücünün verilmiş olmasıdır. Bu nedenle kader konusu, insanın akıl, irade sahibi, özgür ve sorumlu bir varlık olması ile yakından ilgilidir.

Akıl Sahibi Olmak

İnsanın kendine özgü bir kaderi vardır
Evrende her varlığın bir kaderi olduğu gibi, insanın de kendine özgü bir kaderi vardır. İnsanın kaderi, iyilik ve kötülük işleyecek bir yapıda yaratılması, kendisine akıl ve irade gücünün verilmiş olmasıdır. Bu nedenle kader konusu, insanın akıl, irade sahibi, özgür ve sorumlu bir varlık olması ile yakından ilgilidir.

Akıl ne demektir?
Sözlükte düşünme, anlama ve kavrama anlamına gelen akıl, iyi ile kötü, doğru ile yanlış arasında tercih yapabilme yeteneğidir. Allah'ın insana verdiği en büyük nimetlerden biri olan akıl, insanı diğer canlılardan ayırana en temel özelliktir.

Aklın insan açısından önemi nedir?
İnsanın akıllı ve düşünen bir varlık olması onun kaderidir. İnsan, aklı ile iyiyi kötüden, doğruyu yanlıştan, faydayı zarardan ayırt eder. Çevresinde olup bitenleri anlar ve değerlendirir. Olaylar arasında neden -sonuç ilişkisini kurar. Karşılaştığı güçlüklere çözümler üretir, böylece yeni şartlara uyum sağlayarak yaşamını kolaylaştırır. Tabiata egemen olmaya çalışır. Bilim aklın bir meyvesidir. İnsan aklı sayesinde diğer varlıklardan kolayca yararlanır, araç, gereçler üretir ve buluşlar yapar. En küçük şehirlerden dev sanayi ürünlerine, güzel sanatlardan mimariye kadar pek çok şeyi aklı sayesinde yapabilmiştir.

Dinimizde aklın önemi nedir?
Allah, kendisine inanmayı aklı kullanmaya bağlı kılmış, aklı olmayan kişiyi sorumlu tutmamıştır. Kur'an, insanın aklını kullanarak, varlık ve olaylar üzerinde düşünmesini, bunlardan anlam ve sonuç çıkarmasını ister. Birçok ayette gökler, ay, güneş ve yıldızlar, dağ ve denizler hakkında düşünmemiz öğütler. Sonları "akıllarını kullanmazlar mı?" "düşünmez misiniz," "anlamaz mısınız?" şeklinde biten birçok ayet vardır. Bir ayette "Allah katında canlıların en kötüsü, düşünmeyen(akıl yürütmeyen) sağırlık ve dilsizlik edenlerdir." ((Enfal suresi, ayet 22) buyrulmuştur. Ayrıca Hz. İbrahim'in aklı ile Allah'ın varlığına nasıl ulaştığını anlatılır.

Özgür Olmak

İnsan akıllı bir varlık olmasının yanında aynı zamanda irade sahibi bir varlıktır.
İrade ise, seçmek, istemek, yönelmek, tercih etmek ve karar vermektir. Diğer bir ifadeyle irade; insanı iki şeyden birini yapmayı tercih etmeye ve tercin ettiği şeyi yapmaya yönlendiren güçtür. Allah, insana seçme ve seçtiğin yapma gücü vermiştir. İrade insanın özgür bir şekilde hareket etmesini sağlar. İnsan, aklı ile iyiyi kötüden ayırt eder; iradesi ile de herhangi bir iş yapmaya ya da yapmamaya serbestçe karar verir. İnsanın seçme ve seçtiğini yapma gücünün olması onun kaderidir.

------------------->------------------------>----------------------->

Özgürlük: Herhangi bir sınırlama, zorlama ve kısıtlama ve kısıtlama olmadan düşünceleri ifade etme, iyi veya kötü yönde davranma demektir. İnsanı diğer varlıklardan ayıran temel özelliklerden biri de seçme özgürlüğüne sahip olmasıdır. İnsanın eylemlerinde özgür olması ve istediğini yapabilmesi onun kaderidir.

İnsanın kaderle ilgili özgürlüğü, insanın sorumlu olduğu alanda iyi veya kötü iş yapmakta serbest bırakılmasıdır. 

İnsanın eylemlerini iki kısımda ele alabiliriz. Bunlardan birincisi zorunlu olan alandır. Örneğin, hangi anne ve babadan, ne zaman, nerede dünyaya geleceğimiz konusunda, irademizin bir etkisi yoktur. Ayrıca insan olarak dünyaya gelmemiz, akıl ve özgür iradeye sahibi olmamızda da bizim bir etkimiz yoktur. Bunlar insanın iradesi ve gücü dışında, Allah'ın dilemesi ve yaratmasıyla olur. Bu nedenle bunlardan sorumlu değiliz.
İkinci kısım ise, bizim etkili olduğumuz, tercihli alandır. Burada kendi seçimimiz, irademiz etkilidir. Eğitimimizle ilgili sorumluluklarımızı yerine getirmek, ahlâklı olmak, iyi bir insan, iyi bir vatandaş olmak bizim elimizdedir. Bunun aksine kötü huylu olma yolunu da seçebiliriz. Bunlardan arasından seçim yapmak bizim kendi tercihimizdir. Bu alan bizim sorumlu olduğumuz alandır. Çünkü burada özgür irademizi kullanmaktayız. Bu da gösteriyor ki, insan özgürlüğü oranında sorumludur.

Sorumlu Olmak

Sorumluluk: Bir kimsenin üzerine aldığı, yaptığı ya da yapmadığı bir işten dolayı gerektiğinde hesap vermek zorunda olmasıdır. İnsan sorumlu bir varlıktır. İnsanı diğer varlıklardan ayıran temel özelliklerden biri de sorumlu olmasıdır. İnsanın sorumluluğu hür bir iradeye; seçme ve seçtiğini yapma gücüne sahip olmasının bir sonucudur. Bundan dolayıdır ki, Kur'an'a göre insan kendi yaşayışından sorumlu tek varlıktır. İnsanın özgür iradesiyle yaptığı her davranıştan sorumlu olması onun kaderidir.

İnsanın akıl, irade sahibi olması ile özgür ve sorumlu bir varlık olması arasında ilişki nasıldır?
Dinimize insan, düşünce, söz ve davranışlarından tamamen özgür bir varlıktır. Onu bu özelliği, sorumlu olma zorunluluğunu da beraberinde getirmektedir. Allah, insana akıl ve düşünme yeteneği vererek, onu iyiyi ve kötüyü, doğru ile yanlışı ayırt edebilecek bir özellikte yaratmıştır. Ayrıca kitaplar ve peygamberler göndererek insana iyiyi kötüyü, doğruyu yanlışı, faydalıyı zararlıyı açıklamış, onu seçimlerinde serbest bırakmıştır. Bu durum Kur'an'da şöyle belirtilmektedir: "Şüphesiz biz ona (doğru) yolu gösterdik; ister şükreder, ister nankörlük eder"(İnsan suresi, 3. ayet)

Bundan sonrası insanın kendisine aittir. İnsan isterse iyiyi, doğruyu, yararlı olanı tercih eder ve onu işler; isterse kötüyü, yanlışı ve zararlıyı tercih eder ve onu yapar. İnsan özgür iradesiyle dileyip yapmış olduğu davranışın sonucundan da sorumlu olur. Örneğin, bir öğrenci, sınavda başarılı olmak için derse çalışmasının gerekli olduğunu bilir. Ancak çalışıp çalışmamak, onun kendisinin karar vereceği bur durumdur. Eğer öğrenci, iradesini kullanarak, derse çalışmamayı tercih eder ve bunun sonucunda sınavda başarısız olursa, sorumluluk tamamen kendisine aittir. Sınavda başarısız olduğunda " Ne yapalım Allah kaderimi böyle yazmış" diyerek sorumluluğu kadere ve Allah'a yüklemesi doğru değildir. İnsan böyle demekle sorumluluktan kaçamaz. Böyle bir düşünce insanın kendi aklını, iradesini ve yapma gücünü inkâr etmektir. Demek ki insan; özgür iradesini ve aklını kullanarak, sorumluluklarını ve kaderini belirlemektedir.

Sonuç olarak; İnsan akıl ve hür iradeye sahip olmasından dolayı sorumlu bir varlıktır. Yüce Allah insana akıl ve irade vermiştir. İnsan aklıyla iyi ile kötüyü birbirinden ayırt eder; herhangi bir işi yapmaya veya yapmamaya iradesiyle karar verir. Bu tercihlerinin sonucunda yaptığı davranışın sorumluluğu insana aittir.

Kaynak: www.dinibil.com (Anlatım: Osman Ay)