Türkiye’ de Ekonomik Krizler – 1986, 1988-1989 ve 1991 Krizleri

Kamu harcamalarındaki anormal artışlar, darbeler, kamu sektörünün hızlı büyümesi ve bunun yanı sıra özel sektörün yerinde sayması, ülkede meydana gelen depremler, terör eylemlerinin artması ve de Körfez Savaşı bu üç krizin başlıca sebepleridir. Aşağıda 1986,1988-1989 ve 1991 ekonomik krizleri hakkında temel bilgiler sunulmuştur;

1986 Krizi

1980 Krizinden sonra,darbenin de etkisiyle hazırlanan 24 Ocak Kararları uygulamaya konuldu. Kararlar neticesinde ihracat oranları arttı. 1978 yılında 2,3 milyar dolar olan ihracat 1983 yılında 5,7 milyar dolara çıktı.

Turizm gelirleri 261 milyon dolardan 283 milyon dolara çıktı.

Dış açık 3,5 milyar dolar olarak gerçekleşti.Büyüme hızı ise 4,5’tan 3,3’e düştü.

1986 yılına gelindiğinde ise büyüme hızı 8,1 oldu.1983 yılında bir önceki döneme göre %150 oranında artıp 2,5 milyar dolar olan bütçe açığı giderek arttı.

Darbenin ardından 24 Ocak kararları yürürlüğe kondu. Alınan tedbirler sonucunda 1978′de 2.3 milyar dolar olan ihracat 1983′te 5.7 milyar dolara çıktı. Anılan yıl dış ticaret açığı 3.6 milyar dolar, bütçe açığı ise 2.5 milyar dolar olarak gerçekleşti.

Bütçe açığının ulaştığı rakam, bir önceki yıla göre yüzde 150 artışı işaret ediyordu. 1986′da kamu harcamalarının artması nedeniyle  ekonomik dengesizliğin oluşması ihracat gelirlerinin ve işçi dövizlerinin azalması gibi faktörlerden dolayı TL devalüe edildi nedeniyle devalüasyon yapıldı.

Bu hafif krizi aşmak için Turgut Özal döneminde 1985-1989 yıllarını kapsayan V.plan uygulandı.

Bu plana göre  GSYİH’in piyasa fiyatlarıyla yıllık ortalama büyüme oranı %6,3 olacaktı.GSYİH içinde tarımın payı azaltılacak,sanayinin payı artırılacaktı.İç tasarruflar yılda ortalama %9,9 oranında olacaktı.Dış kredi alımında makul olunacaktı.

Yine Özal bu dönemde,sıkı para politikası yabancı sermayeye kolaylık,özelleştirme,döviz işlemlerinde serbestlik gibi politikalar uyguladı.

1988-1989 Krizi

1988 yılına gelindiğinde yıllık büyüme oranındaki istikrarsızlık sektörlerinde büyümesini engelledi.Özel sektörün büyümesi hedeflenirken kamu sektörünün daha fazla büyümesi plana ters etki verdi..

Öte taraftan istisnai mallar dışında her malın ithalatının serbest bırakılması sanayicilere cazip geldi.Sanayiciler kendi yerli mallarını üretmeyi bırakıp dışarıdan mal ithal ettiler.

Buna benzer olumsuzluklar 1984 yılında 375 lira olan doları 1989 yılı sonunda 2.141,7 liraya yükseltti.

Yine 1984 yılında 20 milyar dolar olan dış borç 1989 yılında 41 milyar dolar oldu.

Kamu açıklarındaki artış ve mali piyasalarda-ki dalgalanma sonucunda faizler yükseldi. Döviz rezervi azaldı.

1989 yılına gelindiğinde Türkiye dışa açık serbest piyasa ekonomilerinden biri oldu.

İstikrar politikaları uygulanırken ortalama 17.4 milyar dolar olan dış borç stoku,1989 yılında 41.7, 1990 yılında ise 49 milyar dolara çıktı.

Kısa vadeli borçlar, toplam borçların yüzde 19′unu buldu. Ticari bankaların döviz açığı büyüdü.

Stagflasyon sürecine girildi. Dış ticaret açığı 1990′da 9.3 milyar dolara ulaştı. Enflasyon %32.0’dan %69 düzeyine yükseldi.İşsizlik ve durgunluk arttı.

1989 yılı sonunda Özal, Cumhurbaşkanı  oldu. Yerine gelen Yıldırım Akbulut Başbakan oldu.

Başa geçen hükümet vakit geçirmeden Ekonomik Kriz için 6. Kalkınma Programını hazırladı. Bu plan dengeli büyümeyi öngörüyordu.

Plana göre toplam tüketim %74’ten %69.3’e indirilecek,sermaye yatırımlarının GSMH içindeki payı artırılacak,dış ticaret hacminin payı GSMH içinde %36,7 iken %39,8’e yükseltilecek,ithalat dengeli olarak artırılacak,20 milyar dolarlık dış borç ödenecek ve 15,5 milyar dolarlık orta ve uzun vadeli dış borç alınacaktı.

Kamu harcamaları kısılacak ve yabancı sermaye artırılarak 5,5 milyar dolar civarında yatırım dönem sonuna kadar gerçekleşecekti.

Bu planlar uygulamaya konuldu. SSCB’ nin de dağılmasıyla beraber Rusya’ya ve diğer ayrılan ülkelere ihracat özellikle bavul ticareti ile arttı.Türk Müteahhitler bu ülkelerde iş aldılar. Türki Cumhuriyetlerle ticari ilişkiler geliştirildi.Bu plan 1991 yılına kadar verim verdi.

1991 Krizi

1991 yılı geldiğinde ülke ekonomisini etkileyecek iç ve dış olaylar patlak vermişti.Bunlardan en önemlisi Irak Savaşı yani Körfez Krizi idi.

Krizin sınırımızda olması ve ıraklı mültecilerin ülkemize gelmesinin ekonomiye mikro etkileri bir yana,ekonomiye makro etkileri de oldu.

1990 yılında ülkeye 4 milyar dolar sermaye girişi olmuştu.

Bu durum TL’nin değerini artırmıştı.

Ayrıca dış borç stoku 8 milyar dolar civarındaydı.Kısa vadeli borçlar ise 4 milyar dolar düzeyindeydi.

TL’nin değerinin artması ihracatı engelliyor,buna karşın ithalat artıyordu.

1991 yılında Körfez Krizi olduğunda Türkiye de ki yabancı sermaye gitti.Turizm gelirleri düştü.2,6 milyar dolarlık sermaye kaçışı ülkeyi durgunluğa soktu.Irak’la durdurulan petrol ticareti ülkeyi petrol sıkıntısına soktu.ABD savaş öncesinde Türkiye’ye verdiği sözlerin çoğunu yerine getirmedi.

1992 yılında iktidara gelen Süleyman Demirel hükümeti,1991 de %0,3 olan büyüme hızını %5,5’e,%55.3 olan enflasyonu %52’e ve kamu kesiminin borçlanma oranını %12,6’dan %8,8’e indireceğini açıkladı.

Bunun yanı sıra Özal döneminden kalan hayali ihracatı engellemek için vergi iadesi yöntemiyle ihracatı teşvik edeceğini açıkladı.

Bu kararların uygulanması,ülkede meydana gelen çığ ve Erzincan depremi gibi afetler nedeniyle sekteye uğradı.

Ayrıca PKK terörü de ülkeyi içinden çıkılmaz bir hale düşürmüştü.

A.Tolga AKPINAR