MANTIĞIN TARİHÇESİ
· Mantığın ilk defa dizgesel ve sistemsel olarak ele alıp kuran Aristoteles'tir. Aristoteles mantığın kurucusudur , fakat onu bulmamıştır. Aristoteles'ten önce de mantık vardı ,fakat sistemli değildi. Bu nedenle mantığın tarihçesini üç bölümde ele alabiliriz. A.Aristoteles öncesi mantık ; B. Aristoteles (klasik) mantığı ; C.Modern mantık .
· A. Aristoteles Öncesi Mantık :Mantık çalışmaları basit anlamda bile olsa ilk olarak Eski Çin ve Hint uygarlığına kadar uzanır .Hint ve Çinliler sayıları tanımlayarak sayma ve ölçme işlemlerini geliştirmişlerdir.Mısır ve Mezopotamya uygarlıkları vasıtasıyla Ege ve Akdeniz kıyılarına ulaşan uygarlıklar , artık kavramsal ve rasyonel düşünme ile varolanı tanımlamaya başlamışlardır.Mantıksal yapıda kavranan varlık , doğru söz anlamına gelen ''logos'la ifade edildi. Böylece evrende aranan düzen ve birlik düşüncesi ve ilkesi Herakleitos ,Anaksogoras ve Demokritos'un felsefeleriyle akıl bilgisi olarak deney bilgisinden ayrıldı. Akıl bilgisi ,logos'un kendini doğru söz olarak açmasıyla gerçeğin bilgisi oldu . Zenon , pratikte olan birşeyin ya da doğrunun rasyonel düşünmedeki olanaksızlığını ortaya çıkardı . Örneğin ; Kaplumbağa ve Aşil'in yarışmasında , eğer kaplumbağa Aşil'e göre daha önden başlarsa, Aşil'in kaplumbağayı hiç bir zaman geçemeyeceğini kavramsal olarak kanıtladı . Böylece ilk defa mantıksal kanıtlama ispat yöntemi olarak kullanıldı.
· Sofistlerle birlikte doğruluğun ölçütleri tekrar sorgulanmaya başlandı.Doğrunun bir ve değişmez olduğu görüşü yerine , insan doğrunun ölçütü oldu . İnsan , doğruyu konuşma sanatı olan retorik ile dille ilişkilendirebilir.Böylece dil-düşünce ilişkisiyle mantık ortaya çıktı. Sofistlerin göreceli doğruluk anlatımına karşı çıkan Sokrates ve öğrencisi Platon , doğrunun bir ve herkes için aynı olduğunu ileri sürdüler. Böylece herkes için aynı olanı da genel kavramlar aracılığıyla düşünebileceğimizi ileri sürdülerGenel kavramlar varlığı veren idealar olarak soyut , zihinsel ve rasyoneldir . Kavramsal düşünme ile doğruyu arayan Platon , tümdengelimi de tümevarıma göre kesin ve zorlu akıl yürütme olduğunu kabul eder.
· B.Aristoteles Mantığı :Aristoteles öncesi mantık çalışmaları dizgesiz ve sistemsiz olsa bile , bu çalışmalar Aristoteles için bir ön hazırlık durumundadır.Bu birikimleri alan Aristoteles , mantığı bir disiplin halinde sistemleştirerek bir araç bilimi yaptı .Aristoteles mantık çalışmalarını ''Organon''adlı eserinde toplayarak , onu doğru düşünme aracı olarak diğer bilimlerin hizmetine sundu.Organon , altı kitaptan oluşan bir alet bilimidir : 1.Kategoriler 2.Önermeler 3.Birinci Analitikler 4.İkinci Analitikler 5.Topikler 6.Sofistik Deliller.Daha sonra bu kitaplara Aristoteles'in Retorik ve Poetika'sı eklenerek sekiz kitaba çıkarılmıştır. Porphyrios da kendi yazdığı Isogoge adlı kitabını ekleyerek dokuz kitap halinde toplamıştır.
· Aristoteles'in klasik mantığı kendisinden öncekilerin etkisiyle yalnızca düşünmenin değil , varlığında ilkelerini veren bir anlayıştadır.Böylece klasik mantık uzun yıllar ontolojiyi de etkilemiştir. Aristoteles mantığının temel önemli buluşu bir tür kanıtlama yolu olan Kıyastır.Çünkü kıyaslar tümdengelim akıl yürütmelerinin en mükemmel örnekleridir.Kıyaslar dilsel formlar değil , aksine düşünsel formlardır. Aristoteles'in bu anlayışı kendisinden sonra gelen mantıkçıları da etkileyerek bin yıllık bir zamandan fazla tek otorite olmuştur.Aristoteles'in mantığını Stoa'cılar geliştirerek , mantığın metafizik ve dille olan ilişkilerini ortaya koymaya çalıştılar. İslam mantıkçıları Aristoteles ve Porphyrios'un mantık sıralamasını kabul ederek kıyaslar üzerinde önemli açıklamalı çalışmalar yaptılar. Özellikle Farabi ve İbn Sina , Aristoteles mantığına Porhyrios tarafından eklenen ve tanım için gerekli olan beş tümel üzerinde durarak kıyas konusunu geliştirmeye çalıştılar.
· Aristoteles'in mantık eserleri ve İslam dünyasındaki mantık çalışmalarının Batı dünyasına Arapça'dan Latince'ye çevrilmesi ile XII.yy da Batıda mantık çalışmaları yeniden başlar .Albertus Magnus(Büyük Albert 1193-1280)ve Aquino'lu Thomas(1225-1274),klasik mantığının Rönesans'a kadar uzanmasını sağlayan Orta Çağ Batı düşünürleridir.
· C.Modern Mantık: Rönesans'la başlayan doğa bilimlerine yöneliş ve yeni buluşlar, Aristoteles'in mantığının bir bilimsel yöntem için yetersiz kaldığını ortala koymaya başladı.Çünkü Aristoteles'in mantığında kanıtlama yöntemi olarak kullanılan kıyasların aslında yeni bilgi vermedği , yalnızca öncüllerde gizli ve saklı olanın sonuçta tekrarından başka birşey olmadığı Descartes tarafından ortaya konuldu.Böylece Modern felsefe ile birlikte Aristoteles mantığı da bilimsel yöntem olmaktan çıktı.Yerine Francis Bacon'un öne sürdüğü tümevarım , deney ve gözlem kabul edidi.Böylece dedüktif akıl yürütme yerini deney ve gözleme daha yakın olan tümevarıma bıraktı.
· Yönteme karşı duyulan ilgi , klasik mantığın yerini matematiğe bırakmasıyla başlayan 17. ,18. yüzyıl mantık çalışmaları , mantığı içerikten bağımsız yalnızca biçimsel bir düşünme olması gerektiğini ortaya koydular. Leibniz (1646-1716), mantığın doğrularının akılsal doğrular olduğunu kabul ederek onu içerikten soyutladı . Böylece mantık formal ve biçimsel düşünme yöntemi olarak çeşitli mantıkçılar tarafından simgesel olarak tanımlamaya başlandı.Özellikle De Morgan (1806-1871) ve Boole (1815-1864), mantığı matematik gibi simgeleştirerek modern mantığın ilk temellerini attılar .G. Frege (1848-1945), matemetiğin mantıktan çıkartılabileceğini öne sürerek , sembolik mantık çalışmalarına hız vermiştir. B. Russell ve A. Whitedead 1911 yılında yazdıkları ''Matematiğin İlkeleri'' adlı çalışmalarıyla bugünkü modern (sembolik) mantığın kurucuları olmuşlardır.Daha sonra Üç (Çok) Değerli Mantık J.Lukasiewicz tarafından geliştirilmiştir. Heyting de Çok Değerli Mantığı genişletmiştir .Bunların dışında Reichenbach ,Neumann , Quine , Bochenski , Tarski , Carnap ve Popper gibi mantıkçıların mantığa yaptıkları katkıları görüyoruz .
MODERN (Sembolik) MANTIK
· Klasik mantığın sınıf-üye ilişkisine dayanarak oluşturduğu basit önermeler ve bunlarla yapılan doğru akıl yürütme şekli olan kıyas , doğru akıl yürütmenin ya da düşünmenin tamamını verememektedir.Düşünme kıyas türü çıkarımlarla sınırlanamaz . Basit önermelerin dışında da önermeler vardır ve bu tür önermelerle de geçerli çıkarımlarda bulunulmaktadır. O halde , Aristoteles'in kurduğu geleneksel (klasik) mantık doğru olmakla birlikte düşünmenin yalnızca bir alanını vermektedir . (Daha geniş bilgi için Önermeler Mantığı konusundaki okuma parçasına bakarız)
· Günlük dilin ötesinde kullanılmakta olan bazı yapma dillerde vardır.Yapma diller uzlaşma yolu ile geliştirdiğimiz çeşitli simgelerden oluşmuş dillerdir.Örneğin trafik böyle bir simgesel ya da işaretsel dildir.Aynı şekilde matematik de simgesel yani sembolik bir dildir.Matematiğin sembolleri sayılar ve bazı simgelerdir.Örneğin : 2 2=4 bir tür sembolik dilin ifade biçimidir.Sembolik dil , içerikten yoksun biçimsel bir ifade türüdür. Günlük dil ise içeriksel ve çok anlamlıdır.Modern mantık günlük dilin çok anlamlılığından kurtulmak için önermelerini sembolik dilde ifade ederek biçimsel olarak , klasik mantığa göre , daha nesnel olmanın yanında daha da geniş kapsamlıdır.
· Modern mantık da klasik mantık gibi çıkarımları konu edinir.Çıkarımda , bir şeylerden bir şeyler çıkarmaktır.Başka bir söylemele , verilen önermelerden yeni bir önerme çıkarma işlemidir.Mantık yalnızca geçerli çıkarımların kalıplarını veya formlarını bulmaya ve onları denetlemeye çalışır.O halde , mantık geçerli çıkarımların biçimlerini ortaya koyan disiplindir. Geçerli çıkarım, doğru öncüllerden kalkarak zorunlu olarak doğru bir sonuç çıkarmadır . Mantık geçerli bulduktan sonra çıkarımları bulduktan sonra onların denetlenmesini de çeşitli yöntemlerle yapar. Denetleme , çıkarımların geçerli olup olmadıklarını gösterir.
· Modern mantık , çeşitli geçerlilik denetleme yöntemleri geliştirmiştir. Böylece bu denetleme yöntemleri bizi günlük dilin çok anlamlılığından arındırarak , sembolik dilik objektifliğine ve tek anlamlılığına götürmektedir. İlerde göreceğimiz doğruluk tablosu ve çözümleyici çizelge yöntemi yalnızca çok kullanılan denetleme yöntemlerinden ikisidir.
Modern mantık , klasik mantığın tekliğine karşılık , bir çok mantıkları içinde barındırmaktadır.Önermeler mantığı , niceleme mantığı , çok değerli mantık kiplik mantığı ve tartışma mantığı gibi mantıklar , modern mantığın kapsamı içindedir.
Hazırlayan: Serkan Altınkaynak
(kaynak: A.Kadir ÇÜÇEN / ASA Yay.) |