Arkeoloji nedir?

Arkeoloji geçmiş zamanlarda var olmuş Homo cinsinin kültürel yapısını ve toplumsal mevcudiyetini, günümüze kadar gelebilen maddi kalıntılara ve bunun yanında tahmin edilebilir maddi kalıntılara dayanarak araştıran ve belgeleyen bir bilim dalıdır. Bunu yaparken, kendi yöntemleri ile birlikte diğer bilim dallarından da faydalanarak ortak bir çalışma havuzunda kaynaşır. Diğer yandan çalıştırdığı iç dinamikleri ile, günümüzü ve geleceği anlamaya katkıda bulunur.

Geçmiş unutulmamalıdır ki, yaşanmıştır ve ne yaparsak yapalım bu yaşanmışlığı değiştiremeyiz. O nedenle burada sorulması gereken soru şudur: Geçmişe nasıl bakacağız?

Günümüzde geçmişe bakış, iki farklı şekilde yol alma çabasına girer. İkisi de birbiri ile, taban tabana çelişir.

Bunlardan biri zamanı durduran ve ona boyut katmayan bakış açısıdır. Renk yoktur. İçinde yaşadığımız evren ve dünya içinde barındırdığı herşey ile belirli bir zamanda yaratılmıştır ve yaratılışından bu yana asla değişmemiştir. Buna inanılan, sorgulanamayan ve fikir beyanına kapalı geçmiş deriz. Deneylenmesi gerekli değildir. Söylence bazında, tutucu bir kararlılık ile ele alınarak işletilir.

İkinci bakış açısı ise, ilk bakış açısından tamamen farklıdır. Dünü anlamak için soru sorar. Sorduğu soruları karşılaması gereken, bilimsel gerçekler vardır ve bu gerçekler ile ilgilenir. Belli sonuç çıkarımı ve çıkarımları ile, tanımlamalar yapar. Evren ve içinde barındırdığı herşey değişime sürekli olarak açıktır. Belli bir düzen olmasını da beklemez. Düzensizlikten bahseder.

İkinci bakış açısı, çağdaş düşünce sisteminin temel ilkelerini açıklayan özet gibidir.

Arkeoloji, bilimsel metotlar ile geçmişi ortaya koyma ve açıklama çabasındaki düşünce sisteminin bir parçasıdır.

Geçmiş çeşitli bilim dalları ile, kendi odaklandıkları konular açısından sürekli olarak sorgulanır. Bütüncül bir bakış açısı, süreci anlaşılır kılar. Dünya bir Aydınlanma Çağı yaşamıştır. Geçmişi sorgulayan bilim dalları, inanç sistemleri ile hiç uyuşmayan gerçeklere götürmüştür. Bu duruma her toplum, kendi bakış açısı ile bir karşı çıkış göstermiştir. Arkeoloji Homo cinsini ve kültürünü ele alır. Geleneksel bakış açısının güçlü olduğu toplumlarda doğa bilimleri ile çok ilgilenilmez. Bu bağlamda arkeoloji, geleneksel görüşün, dünya görüşünden en fazla etkilenen bilim dallarından birisi olmuştur.

Arkeoloji çoğu zaman sanat tarihi ve tarih ile karıştırılır. Sanat tarihi geçmişin, sanat eserlerinin uslup özellikleri ile değerlendirilmesidir. Tarih ise, yazılanları el alır. Oysa arkeoloji her türlü maddi kalıntı ile ilgilenir. Bu durumda Bizans ya da Osmanlı Arkeolojisi tanımı şaşkınlık oluştursa da, gerçekleri karşılayan bir tanımdır.

Arkeolojinin zamansal belli bir sınır çizgisi vardır. Çok genel manası ile buna bir göz atacak olur isek, alt sınırını tanımlanabilir ilk taş aletlerin yapılması alır. Üst sınırını ise, şüphesiz ''dün'' karşılar.

Sık sık sözünü ettiğimiz maddi kalıntılara da bir açıklık getirmek gerekiyor. Homo cinsinin yaşamını sürdürmesinde etkili rol alan, teknolojisindeki her türlü araç ve gereci barındıran, toplumsal örgütlenme ürünlerini kapsayan, en basit kaya sığınağından en karmaşık dörtgen ve çok katlı yapılaşmaya kadar her biçimde kalıntı, doğal çevrede Homo cinsi ile etkileşimdeki herşey maddi kalıntıyı açıklar.

Hiçbir bilim dalı durağan değildir. Arkeoloji'de de sorduğumuz sorular ve kullandığımız yöntemler sürekli olarak gelişir. Örneğin 1950'lerdeki bir kömür parçası, tanımsız bir bulgudur. Aslında bulgu olarak bile değerlendirilmez. Günümüzde ise, radyoaktif tarihleme yöntemleri ile bir tanım kazanmıştır. 

İlk dönem arkeologları, güzel ve ilginç ile birlikte çirkin tanımlamalarını severler. Tanımlı güzellikten mahrum bırakılanlar, bilgi vermeleri göz ardı edilerek mahrum bırakılmıştır. Örneğin, tüm bezemeli kaplar toplanmıştır; ama kırık parçalar dikkate değer bir kabul görmemiştir. Yine ilk tanımlandığı yerden ötürü aşölyen (bazı arkeologların ağzından sıkça duyduğunuz el baltası tanımı uygun bir tanım değildir) denilen iki yüzeyi işlenmiş aletler paleolitik çağı tek başına tanımlamada kullanılmıştır; ama daha küçük yonga aletler ve diğer alet çeşitleri görmezden gelinmiştir.

Uzun süre buluntular arasında istatiksel değerlendirmeler yapılmamış ve arkeoloji tanımsal olarak kalmıştır. Örneğin bir işlikteki, sadece bir tek sağlam aşölyen denilen iki yüzeyi işlenmiş aleti değerlendirmek ve diğer küçük parçaları görmezden gelmek, yanlış bir sonuca götürebilir. Bu yaklaşım kaplar açısından ele alındığında, işlevsel bir hata olarak karşımıza çıkar.

Arkeoloji'nin amacı kesinlikle eser bulmaya odaklanmak ve eser bulmak değildir. Bir bilimsel kazının olmaz ise olmaz getirileridir, bu buluntular. Arkeoloji'nin amacı kazı yapmak değildir. Bir biyolog için mikroskop ne ise, bir arkeolog için kazı yapmak odur.

Topluma yansıyan yüzümüz, müzelerimizdir. Müzelerimizde çok ilginçtir ki, geleneksel bakış açısı ile hazırlanmış (geleneksel bakış açısının hakim olup, kültürel evrimin gözler önünde olduğu halde kabul edilmemesi durumu) camekanlar ve ardında sergiledikleri malzemeler gözümüze çarpar. Camekanlar güzel ve ilgi çekici nesneler ile süslenmiştir. Ziyaretçi doğal olarak, arkeologların bu geleneksel bakış açısı tanımlı güzel nesneleri özellikle arayıp bulduğunu düşünür. Oysa yukarıda da belirttiğim gibi arkeoloji Homo genusunu ve kültürünü çalışır; özellikle eser aramaz.

Yazan: Mehmet Arif Sökmen