Tanzimatçılar ve Jön Türkler

Osmanlı, 1299-1453 kuruluş, 1453-1579 yükseliş, 1579-1683 duraklama, 1683-1872 gerileme ve bu tarihten itibaren 1922’ye kadar çöküş devrini yaşamıştır.
Kademe kademe gerileme başlayınca aydınlar, bunun sebeplerini araştırmaya başlar ve ıslahat hareketlerini hararetle desteklerler. Ancak, Tanzimatçılar bir noktada hatâ yaparlar:
Batı’dan aldıkları yenilik hareketlerinin kaynağının İslâm olduğunu anlatmadılar, anlatamadılar. Bunu başarabilselerdi, halkı karşılarında değil, yanlarında bulacaklardı ve ıslâhat hareketlerini kolaylıkla milletle birlikte yerleştireceklerdi.
Daha önce, bizzat Batılı ilim, fikir adamı ve birçok filozofun itirafıyla, Avrupa “Rönesansı, üniversitelerini, fizik, kimya, matematik, hukuk sahalarındaki birçok gelişmeyi İslâmiyete borçlu idiler.” Dolayısıyla halk, “Avrupa’dan getirilen ve hakikatte İslâmın malı olan fen ve sanata” cephe almayacaktı.
Orduyu modernleştirmek gayesiyle yapılan reformlar 18. yüzyılda başlatıldı ve bunu 19. yüzyılda bürokrasi, adlî ve eğitim sisteminin laikleştirilmesi takip etti. 1
Batı ile temaslar, “zelil küffar” değil; “ilim, teknik ve teknoloji açısından ilerlemiş bir âlem” ile olmaktadır artık. 1837 yılında Meclis-i Ahkâm-ı Adliye, 1868 senesinde Divan-ı Ahkâm-ı Adliye, 1876’da da Kanun-u Esâsî kabul edilerek Meclis-i Mebusan kurulmuştu. Yâni Türkiye, “mutlak monarşi”den (Sultanlık, Padişahlıktan), Anayasalı monarşi, yâni “meşrûtiyet”e Sultan II. Abdülhamid ile geçer.
Jön-Türklerin/Yeni Osmanlıların (bir anlamda Ahrarların) hedefi de, padişahlık makamı değil; “âdil padişah”, kaynağını İslâm hukukunda bulan, meşveret müessesesinin kurumlaşması, şahsî hak ve hürriyetlerin kanun teminatı altına alınması ve Osmanlı mülkünün tebasıyla (vatandaşıyla) bölünmez bütünlüğü 2 gibi isteklerdir. 
Yeri gelmişken Bediüzzaman’ın Jön Türklerin hepsini aynı kefeye koymadığını belirtelim: Hürriyete ve meşrûtiyete hizmetleri sebkat eden veyahut kabul eyleyenleri Jön Türk isimlendiriyorsunuz. İşte onların bir kısmı, İslâmiyet fedâileridir. Bir kısmı da, selâmet-i millet fedâileridir. Onların hayat düğümlerini teşkil eden, mason olmayan ekseri, İttihad ve Terakki’dir. Ve sizin şu aşâiriniz kadar ulema ve meşâyih, Jön Türkler meyanında mevcuttur. Vakıa onlarda birtakım edepsiz, çok sefih masonlar dahi bulunur; lâkin yüzde ondur. Yüzde doksanı sizin gibi inançlı Müslümanlardır. ‘Hüküm ekseriyete göre verilir.’ 3
Her meselede olduğu gibi bu meselede de Bediüzzaman, toptancı olmamış, doğruyu da, yanlışı da nazara vermiştir: Görülmüyor mu ki, İttihatçılar o kadar harika azim ve sebat ve fedakârlıklarıyla, hattâ İslâmın şu intibâhına da bir sebep oldukları halde; bir derece dinde lâübâlilik tavrını gösterdikleri için, dahildeki milletten nefret ve tezyif gördüler. Hariçteki İslâmlar dindeki ihmallerini görmedikleri için hürmeti verdiler. 4

Dipnotlar:
1- Prof. Dr. Şerif Mardin, Türkiye’de Din ve Siyaset, İletişim, İst., 1998, s. 90., 2- Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, c. 12, s. 52., 3- Münâzarât, s. 81., 4- Mesnevî-i Nûriye, s. 86.