18. YÜZYIL ISLAHATLARI

18. yüzyılda uğranılan askeri başarısızlıklar yeni arayışlara yol açmıştır. Avrupa’daki teknik ve askeri alanlardaki gelişmeler örnek alınarak bir takım önemli ıslahatlara girişilmiş ve Avrupa’daki gelişmeler Osmanlı İmparatorluğu’nun bünyesine uydurulmaya çalışılmıştır.
1. Lale Devri
Osmanlı Devleti, 18. yüzyılda Avrupa’nın teknik ve askeri yönden üstünlüğünü kabul ederek yenilikler yapmaya çalışmıştır. Böylece savaşlardaki yenilgilerin sona erdirilmesi amaçlanmıştır. Osmanlı tarihinde Pasarofça Antlaşması’ndan Patrona Halil İsyanı’na kadar geçen döneme Lale Devri (1718 – 1730) denilmiştir.
Lale Devri’nde;
- Avrupa’nın önemli merkezlerinde ilk kez geçici elçilikler açıldı ( Paris, Viyana, Moskova ve Lehistan). Osmanlı Devleti, elçilikleri kurmakla; Avrupa’daki teknik, bilimsel ve sosyal gelişmeleri takip etmeyi ve Avrupa devletlerinin politikalarını öğrenmeyi amaçlamıştır.
- Said Efendi ve İbrahim Müteferrika tarafından ilk Türk matbaası kuruldu (1727). İbrahim Müteferrika’nın evinde kurulan bu Osmanlı matbaasında dini kitaplar hariç tarih, coğrafya ve edebiyata ait kitaplar basılmıştır. Matbaada basılan ilk eser Vankulu Lugati adlı sözlüktür.
UYARI: Osmanlı Devleti’nde ilk matbaa, II.Bayezid döneminde gayrimüslimler tarafından İstanbul’da kuruldu. Fakat Müslümanlar o dönemde matbaaya ilgi duymadılar. Özellikle hattatlığın çok gelişmiş ve yaygın bir meslek olması bunda etkili olmuştur. Binlerce insan hattatlık yaparak geçimlerini sağlıyordu. Bu insanları mağdur etmemek amacıyla devlet önceleri matbaada dini kitapların basımını yasaklamıştır.
- Yeniçerilerden oluşturulan bir itfaiye örgütü kurulmuştur (Tulumbacılar).
- Yalova’da kağıt imalathanesi ve İstanbul’da kumaş ve çini imalathaneleri açılmıştır.
- İlk defa çiçek hastalığı için aşı bulunmuştur.
- Kütüphaneler açılmıştır (En önemlileri Enderun ve Yeni Camii kütüphaneleridir).
- Doğu klasiklerinden bazı eserler Türkçe’ye tercüme edilmiştir.
- Resim, minyatür, edebiyat ve az da olsa bilim alanında gelişmeler gözlenmiştir.
- Avrupa’dan Rokoko ve Barok tarzı örnek alınarak çeşitli mimari eserler yapılmıştır. Osmanlı mimarisinin Avrupa mimarisinin etkisinde kalmasının sonucunda sivil mimari ön plana çıkmıştır.
Lale Devri’nde yapılan eğlenceler ve israf fakir halkın tepkisine yol açtı. Damat İbrahim Paşa’nın yakınlarını önemli mevkilere getirmesi ve İran’la yapılan savaşlarda başarısız olunması, Patrona Halil İsyanı’nın çıkmasına ve Lale Devri’nin sona ermesine yol açmıştır.
2. I.Mahmut
I.Mahmut orduya düzen vermenin ve Avrupa orduları gibi savaşa hazırlanmanın lüzumunu anlamış ve bu işi Fransız asıllı Humbaracı Ahmet Paşa’ya (Kont Dö Boneval) vermiştir. Ahmet Paşa;
- Ordunun ıslahı için raporlar hazırlamıştır.
- Osmanlı ordusundaki Humbaracı ve Topçu sınıfını ıslah etmiştir.
- Subay yetiştirmek amacıyla Kara Mühendishanesi’ni kurmuştur (1734). Böylece Avrupa tarzında ilk teknik okul açılmıştır.
- Emrindeki kıtaları Avrupa ordularının düzenine göre örgütlemiş; bölük, tabur ve alay örgütlerini oluşturmuştur.
Osmanlı Devleti’nde Avrupa tarzında askeri ıslahatlar ilk kez bu dönemde başlamıştır. Bu ıslahatların etkisiyle Osmanlı ordusu, 1736 – 1739 yıllarında Rusya ve Avusturya ile yapılan savaşları kazanarak büyük bir başarı elde etmiştir.
3. III.Mustafa
III.Mustafa döneminin ıslahatlarını Sadrazam Koca Ragıp Paşa ve Baron Dö Tot yapmıştır. Bu dönemde;
- Lüzumsuz masraflar kesilerek maliyede ıslahat yapılmış ve iç borçlanmaya gidilmiştir.
- Fransızca’dan matematik ve astronomiyle ilgili kitaplar tercüme edilmiştir.
- Topçu ve istihkam askerleri ıslah edilmiştir.
- Sürat Topçu Ocağı kurulmuş ve Avrupa tarzında yetiştirilmiştir.
- Deniz subayı yetiştirmek amacıyla Deniz Mühendishanesi kurulmuştur. Çeşme faciasından sonra tersane ıslah edilerek yeni bir donanma kurulmuştur.
4. I.Abdülhamit
I.Abdülhamit Avrupa ülkelerinden danışmanlar getirerek ıslahatlara devam etti. Hatta danışmanların Müslüman olmaları ve Osmanlı kıyafetlerini giymeleri şartını kaldırarak bu konuda yapılacak uygulamaları başlatan ilk padişah olmuştur. Devrin ileri gelen ıslahatçı devlet adamları Halil Hamit Paşa ve Cezayirli Hasan Paşa’dır. I.Abdülhamit döneminde,
- Halil Hamit Paşa, Sürat Topçu Ocağı’nı geliştirerek mevcudunu artmıştır.
- İstihkam Okulu açılmış, Lağımcı ve Humbaracı Ocaklarının gelişmesi sağlanmıştır. Kara ve deniz kuvvetlerini ıslah etmek için Avrupa’dan çok sayıda mühendis ve uzman getirilmiştir.
- Yeniçerilerin sayımı yapılmış, tımar sisteminde düzenlemeye gidilmiştir. Ayrıca ulufe alım satımı yasaklanmıştır.
5. III.Selim
III.Selim tarihimizde her alanda köklü reformlar yapılması gereğini bilinçli olarak kavrayan ilk padişahtır. Tahta geçer geçmez yenilik çalışmalarına başlayan padişah, sadece ordunun düzeltilmesiyle devletin kötü durumdan kurtarılamayacağını görerek geniş çaplı bir yenilik hareketi başlatmıştır.
III.Selim döneminde yapılan ıslahatlara Nizam-ı Cedit adı verilmiştir. Bu dönem ıslahatlarının ağırlık merkezini askeri ıslahatlar oluşturmuştur. III.Selim döneminde;
- Nizam-ı Cedit ordusu kuruldu. Bu ordu yeniçerilerden seçilen ve Anadolu’dan getirilen askerlerden kurulmuştur. Avrupa tarzında eğitilen bu ordu ilk askeri başarısını Akka’da Fransızlara karşı kazanmıştır. Ordunun giderleri yeni kurulan İrad-ı Cedit hazinesi tarafından karşılanmıştır. III.Selim Nizam-ı Cedit ordusunu yeniçerilere alternatif olarak kurmuş, ancak bu ordu değişik kesimlerin tepkisine sebep olmuştur.
- Mühendishane-i Berr-i Hümayun (Kara Mühendishanesi) ve Mühendishane-i Bahr-i Hümayun (Deniz Mühendishanesi) adıyla daha önceden kurulan okullar genişletilmiştir.
- Avrupa’daki gelişmeleri takip etmek ve Osmanlı Devleti hakkındaki düşüncelerini öğrenmek amacıyla Avrupa’nın önemli merkezlerinde sürekli elçilikler kurulmuş, Paris, Londra, Viyana ve Berlin’e elçiler gönderilmiştir.
- Osmanlı parasının değerini korumak için yerli malı özendirilmiştir.
- Resmi devlet matbaası kurulmuştur. İlmiye sınıfının ıslahı için çalışılmıştır. Yeni kitaplar tercüme edilmiş, Fransızca devletin ilk resmi yabancı dili haline getirilmiştir.
III.Selim tarafından yapılmak istenen ıslahatlar; yeniçerilerin tepkisi, devlet adamlarının lüks ve israfa dalmaları, İrad-ı Cedit hazinesi için konulan vergilerin toplumda meydana getirdiği huzursuzluk ve yabancı elçilerin aleyhte propaganda yapmaları gibi nedenlerden dolayı başarılı olamamıştır.
Kabakçı Mustafa İsyanı’yla III.Selim öldürülmüş (1807) ve Nizam-ı Cedit ıslahatları ortada kalmıştır.
18. Yüzyıl Islahatlarının Genel Özellikleri
- Osmanlı Devleti, Avrupa’nın gerisinde kaldığını anlamış ve Avrupa’yı örnek alarak yenilikler yapmıştır.
- Islahatlar padişah ve devlet adamları tarafından yapılmış, halkın ıslahatlar konusunda bir isteği ve desteği olmamıştır.
- Savaşların yenilgiyle sonuçlanması ve toprak kayıplarının devam etmesi, ıslahatların askeri alanda yapılmasına neden olmuştur.
- Islahatlar, gösterilen tepkiler yüzünden (özellikle yeniçerilerin) devamlı olmamıştır.
- 17. yüzyıl ıslahatlarına göre daha esaslı ıslahatlar yapılmıştır. Ancak, ıslahatlarda amaçlanan hedefler gerçekleştirilememiş ve devlet çöküntüden kurtarılamamıştır.