Anlamlarına Göre Cümleler

Cümleler ifade edilirken farklı anlam türlerini de beraberinde getirirler. Bu anlam türleri de cümlenin özelliğini ortaya koyar. 

1- Olumlu cümle:

Yüklemin bildirdiği eylemin yapıldığını, gerçekleştiğini ya da yapılacağını belirten cümlelerdir. Yüklemleri ister fiil soylu olsun, isterse isim soylu olsun olumlu şekilde kullanılabilir.

• Bugün tören alanında güzel gösteriler yapıldı.
• Artık burada duramayacağız.
• Hangi gün Ankara’ya geliyorsun?
• Dün hava daha güzeldi.
• Yarın akşam seni tiyatroya götüreceğim.
• Televizyonda çok güzel bir film var.
• ...

2- Olumsuz cümle:

Yüklemin belirttiği eylemin yapılmadığını, yapılmayacağını anlatan cümle şeklidir. 
Not: Fiil cümlelerini olumsuz yapmak için fiilin –ma, -ma olumsuzluk eklerinden birisi alması gerekir.
Şayet cümlemiz isim cümlesi ise yok, değil kelimeleri ile ve –sız ekiyle yapılır.

• Dün Uludağ’a çok kar yağdı. (olumlu)
• Dün Uludağ’a çok kar yağmadı. (olumsuz)
• Sınav için çalışıyorlar. (olumlu)
• Sınav için çalışmıyorlar. (olumsuz)
• Arkadaşım İzmir’e gitti.
• Arkadaşım İzmir’e gitmedi.
• Annesini de üzmüştü.
• Annesini de üzmemişti.

• Ali çok çalışkandır. (isim cümlesi, olumlu)
• Ali çok çalışkan değildir. (isim cümlesi, olumsuz)
• Sınıfta 3 öğrenci vardı.( olumlu)
• Sınıfta 3 öğrenci yoktu. (olumsuz)
• (sıfat türünden kelimeler ise)
• Adam çok becerikliydi. (olumlu)
• Adam çok becerisizdi. (olumsuz)
• ...

Ne....ne bağlacı da cümleyi olumsuzlaştırır.

• Ne okudu ne yazdı. (okumadı, yazmadı)

Biçimce ve anlamca olumlu veya olumsuz cümleler:

Cümlelerde anlam konusu işlenirken bir de "biçim ve anlamca cümlelerin anlamları" konusu vardır.
Biçimce: Yani cümlede olumsuzluk belirten ek veya kelime var mı yok mu?
Anlamca: Cümle anlam olarak neyi ifade ediyor? Olumlu bir durumu mu olumsuz bir durumu mu?

A-Biçimce ve anlamca olumlu cümleler:
Sınav haziran ayının ilk haftası yapılacak. (biçim ve anlamca olumlu)
* Artık cümlede anlam konusunu iyi öğrendik. (biçim ve anlam yönüyle olumlu)
* Yarın İstanbul’a gideceğiz. (biçim ve anlamca olumlu)
(Bu cümlelerde olumsuzluk oluşturan bir durum yok.)

B-Biçimce ve anlamca olumsuz cümleler:
Yükleminde -me, -ma, -sız ekleri veya değil kelimesi varsa o cümle biçimce olumsuzdur.
* Dün akşam toplantıya katılmadık.
* Artık köye gidemiyoruz.
* O öğrenci pek çalışkan değil.
* Artık o buralarda yok.
* O uzun zamandır parasızdır.

C-Biçimce olumsuz, anlamca olumlu cümleler:
Cümlede olumsuzluk oluşturan ek var; fakat cümle anlamca olumludur.
Ben sana kitap vermeyecek değilim.
-me, -ma, -sız ekleri ve değil kelimesi olumsuzluk oluşturur. Ancak iki olumsuz durum varsa o cümle anlamca olumludur. Biçimce olumsuzdur.
* O araba sürmesini bilmiyor değil. (yani biliyor)
* Benim de evim yok değil. (yani var)
* Hiç sana kitap vermez miyim? (veririm)
* Hiç size gelmez miyim? (gelirim)
* Hiç ödevimi yapmaz mıyım? (veririm)
* Türkler hiçbir şeyden korkmaz. (cesaretlidir)
* O akılsız değil. (akıllıdır)
* Çiçek hiç sevilmez mi? (sevilir)

D-Biçimce olumlu, anlamca olumsuz cümleler:
Cümlede olumsuzluk oluşturan ek veya kelime yok, ancak cümle anlamca olumsuzdur.
* Size artık gelir miyiz? (gelmeyiz anlamında)
* Artık sana borç verir miyim? (vermem)
* Bir daha hırsızlık yapar mısın? (yapmazsın)
* Kırmızıda geçilir mi? (geçilmez)
* Bahçedeki ağaç kesilir mi? (kesilmez)
* Bir daha o mahalleye gitmek mi? Asla! (gitmem anlamında)
* Cesaretin varsa geç kapımın önünden. (geçemezsin)
* Gidince ne aradı ne sordu. (aramadı, sormadı)

3- Soru cümlesi:

Bir duyguyu, bir düşünceyi soru yoluyla belirten cümlelerdir.
Soru sıfatları, soru zamirleri, soru zarfları ve soru edatı (mi) cümleyi soru cümlesi yapar.
* Hangi kitabı okudun? (soru sıfatı)
* Derse kimler gelmedi? (soru zamiri)
* Dersine nasıl çalışıyorsun? (soru zarfı)
* Ödevlerini yaptın mı? (soru edatı)

Not: Soru cümleleri iki şekilde karşımıza çıkmaktadır.

a-Gerçek soru cümleleri: Kişinin cevabını beklediği cümledir. Kişi soruyu muhatabına sormaktadır.
* Nereye gittin? (cevap verilmesi söz konusudur.)

b-Sözde soru cümleleri: yapı olarak benzese de anlam olarak benzemez. Kişinin karşısında muhatap yoktur. Kişi soru kendi kendine sormaktadır.
* Ben bu sınava nasıl girmem?
* Kapıyı kapattım mı acaba?
* Ben o cümleyi nasıl okumamışım?
* Bu adamla niçin konuştum?
* Hiç seni sevmez miyim?
* Bir çay daha alabilir miyim?
* Kağıdı uzatabilir misin?
* Kim yemez bu yemeği?
* Sana hiç hediye almaz olur muyum?

4- Ünlem cümlesi:

İnsanların korku, üzüntü, özlem, sevinç, hasret, heyecan, onaylama gibi değişik duygularını açıklayan cümlelerdir.

• Eyvah, ev yanıyor!
• Ne güzel bir gün!
• Yaşasın! Yarın maça gidiyoruz!
• Merhaba arkadaşlar!
• Herkese iyi geceler!
• Off!
• Vah vah, yazık olmuş kıza!
• Ah, şimdi deniz kenarında olmak vardı!
• Hey, herkes beni dinlesin!
• ...

5-Emir cümlesi:

Fiillerin emir kipine göre çekilmiş halleriyle oluşan cümlelerdir.

• Buraya gelin!
• Buradaki çöplerin hepsini toplayın!
• Gel!
• Onlar hemen müdürü arasınlar!
• Kitapları hemen getirin!
• Bu işler bugün bitecek!
• ...

Not: Emir kipinin 1. tekil ve 1. çoğul şahıs için çekimleri yoktur. “ben” ve “biz” için emir veremeyiz.

6-Şart cümlesi:

Yan cümlesi dilek şart kipi eklerinden –se veya -sa’dan birini almasıyla oluşan cümlelerdir. 

• Parayı verirsen sen de gelirsin.
• Çok çalışırsan sen de o okulu kazanırsın.
• Bize gelseydin sen de oyunlar oynardın.
• Bu kitabı okusa çok sevecek.
• Sınavdan iyi puan alırsan sana bisiklet alacağım.
• ...