El Cezeri Hakkında Bilgi ve Eserleri

El-Cezeri, 12. yüzyılda yaşamış sibernetik alanının kurucusu olarak kabul edilen ve fizikçi, matrix ve robot ustası olan bir bilim adamıdır. 

Cezeri, 1136 yılında Cizre’nin Tor mahallesinde dünyaya gelmiştir. Cezeri, lakabını yaşadığı şehirden almış ve özellikle fizik ve mekanik alanlarında uzmanlaşmıştır. Bunun yanında robotik konusundaki en eski çalışmanın Cezeri’ye ait olduğunu söylemek mümkündür ve otomasyon sistemlerinin kurucusu olarak bilinir.

Hayatında birçok büyük makine ustası ve mucide önder olan Cezeri, oldukça keskin zekası ile bulunduğu dönem içerisinde ön plana çıkmayı başarmış bir mucittir.

Çağımızdan yüzlerce yıl önce keskin zekası ile elektrik kullanmadan sadece su ve mekanik parçalarla çalışan makineler yapmış ve günlük hayata geçirmiştir. Bundan 800 küsur yıl önce bütün icatlarını Leonardo’dan tam 150 yıl önce yapmış ve kitaplaştırmıştır. 

Cezeri yaptığı çalışmalar ile günümüz mekanik ve sibernetik bilimlerinin temelini atmıştır. Zamanında yaptığı otomatik makineler, dünya bilim tarihi açısından önemli buluşlar olma özelliğine sahiptir.

Ayrıca 50’den fazla olduğu belirtilen cihazın kullanım şeklini ve faydalanma süreçlerini bir kitapta çizimleri ile bir araya getirmiştir. Kitap günümüze saf koyası ile ulaşmamıştır, ancak kitabın bilinen 15 kopyasından 5 tanesi Topkapı ve Süleymaniye kütüphanelerinde, 10 tanesi Avrupa’nın farklı müzelerinde bulunmaktadır.

Cezerinin Hayatı ve Eserleri

El Cezeri’nin bilinen ünlü yapıtları

• Kitab-ül Hiyel
• Fil su saati
• Tavus kuşlu ibrik
• Mumlu saatler
• Fıskiyeler
• Abdest almak için otomatlar
• Suyu yukarı çıkaran araçlar
• Saz çalan robotlar
• Masa

Cezerinin Eserleri

Müslüman bilim adamının Kitab-ül Hiyel adını verdiği eseri 6 bölümden meydana gelir. Kitab-ül Hiyel kitabının;

• Birinci bölümde su saati ve kandilli su saatinin nasıl yapılacağı
• İkinci bölümde çeşitli kap ve kacakların nasıl yapılacağı
• Üçüncü bölümde abdest ve hacamatla ilgili olan ibrik ve tasların yapımı hakkında şekiller
• Dördüncü bölümde fıskiye ve havuzlar ile ilgili müzik ve otomatlarının yapımı
• Beşinci bölümde derinliği çok fazla olmayan kuyu ya da bir nehirde suyun yükselmesine yarayan aletlerin yapımı
• Altıncı bölümde ise birbiri ile benzerlik göstermeyen şekillerin yapımı hakkında şekil ve bilgiler yer almaktadır.

Cezeri, teorik çalışmalardan çok el yordamı ile ampirik çalışmalar yapmış ve bunun yanında cihazları kağıttan maketler halinde inşa etmiştir. Ayrıca bu çalışmalarında geometri kurallarından yararlanmıştır. Diğer yandan Cezeri’nin ilk hesap makinesini yüzyıllar önce yine aynı şekilde çalışma prensibine sahip olan ve kendi geliştirmiş olduğu saatte kullanmıştır. Ayrıca Cezeri, sadece otomatik sistemler kuran Müslüman bir bili adamı değil, bu otomatik sistemler arasında denge kurmuş olan bir mucittir.

Tüm bunların yanı sıra Cezeri’nin en büyük buluşlarından biri otomatik hizmetçi buluşudur. Otomatik kontrollü makinelerin ilk olarak bilinen Jacquard’ın dokuma tezgahından tam olarak 600 yıl önce suyun seviyesini algılayarak ne zaman su dökeceğini ve ne zaman meyve ya da içecek sunacağını kendi karar veren bir otomatik hizmetçi buluşuna imza atmıştır.

Son olarak Bediuzzaman El Cezeri’nin öneli eserlerinden biri de Diyarbakır Ulu Cami’de bulunan Güneş Saati’dir.

Cezeri'nin İcatları Hakkında Bazı Bilgiler:

Cezeri, kitabında 50 aracın ayrıntılı tasarımını verir. Bu araçların 6'sı su saati, 4'ü mumlu saat, 6'sı ibrik, 7'si eğlence amaçlı kullanılan çeşitli otomatlar, 3'ü abdest almak için kullanılan otomat, 4'si kan alma teknesi, 6'sı fıskiye, 4'ü kendinden ses çıkaran araç, 5'i suyu yukarı çıkartan araç, 2'si kilit, 1'i açıölçer, 1'i kayık su saati ve Amid kentinin kapısıdır. 

Bu araçlar hava, boşluk ve denge prensipleri ile çalışıyordu. Hava ve atmosferin özellikleri çok eskiden beri insanların ilgisini çekmiş ve yapılan çalışmalar sonucunda ulaşılan kuramsal bilgiler sayesinde olağanüstü araçlar üretilmiştir. Mekanik araçların inşasında hava ve boşluk kadar, denge de temel prensipler¬den birini oluşturmuştur. Bu prensipler M.Ö. 3. yüzyıldan beri bilinmekteydi. Yunan Dünyası’nda hava, boşluk ve denge prensipleri üzerine Ctesibios (M.Ö. 3. yüzyıl), Philon (M.Ö. 2. yüzyıl) ve Heron (M.Ö. 1. yüzyıl) tarafından çalışmalar yapılmış ve bu çalışmalar sonucunda da çeşitli araçlar geliştirilmiştir. Bunların arasında Archimedes’i de saymak gerekir. Ancak Cezeri sayesinde hava, boşluk ve denge konusuna ilişkin kuramsal ve pratik bilgiler doruk noktasına ulaşmıştır. O bu araçları geliştirmekle kalmadı, bu araçlarda kullanılan özel parçaları da çok daha dakik ve hassas hâle getirdi. Örneğin; bu tip araçlarda kullanılmak üzere çok hassas kefeler hazırladı. Cezeri'nin yaptığı kefe, ortası geniş, kenarlarına doğru darlaşan, bir yarım kayık kap şeklindeydi. Alt kenarı yakınına açılmış iki delikten bir mil geçiyor ve kefe bu milin üzerinde hareket ediyordu. Kefenin arkası, su ile doldurulduğunda dengede kalacak biçimde ağırlaştırılmıştı. Eğer kaba kapasitesinden bir damla daha fazla su ilave edilirse ucu öne doğru eğiliyor ve boşaldıktan sonra denge konumuna geliyordu. Bu derece hassas kefeleri ilk defa Cezeri yapmıştır.