Uygurlar ve Uygurlarda Sanat Faaliyetleri
Göktürk'lere baðlý olarak yaþýyan Uygurlar Selenga nehrinin doðu kýyýsýnda 745 de Göktürklerin yerine geçerek, Uygur devletini kurmuþlardýr. Kurucusu Alp Kutlug Bilge Kaðan, merkezleri ötügen yaylasýnda Karabalgasun þehridir. Ondan sonra gelen Mayunçur adýna bugünkü Moðolistanýn kuzeyinde Þine-Usu köyü kýyýsýnda bir kitabe dikilmiþ, bu uzun kitabede Uygur devletinin kuruluþu, geniþlemesi, kendisi ve babasý Kutlug Bilge'nin zaferleri yazýlmýþtýr. Uygurlarda en çok sevilen din Budizm'di. 630 da Uygurlar daha bugünkü Moðolistan'ýn kuzeyinde yaþarken bile, Budizm raðbette idi. Göktürk alfabesiyle Uygurca ayný zamanda Çince ve Soðd'ca olarak yazýlmýþ olan 832 tarihli Karabalgasun kitabesinde, imparatorluk devrinde Uygurlarýn Mani dinine girdiði ve eski dini tasvirleri yaktýðý, 762 de Bögü Kaðan'ýn bunu devlet dini haline getirdiði belirtilir. (Burada Göktürk alfabesi ile yazýlan kitabe silinmiþ olduðundan onun pek az kýsmý okunabilmektedir. Çince ve Soðd'ca olanlar daha iyi durumdadýr. 840 da baþkentleri Karabalgasun, Kýrgýzlarýn eline geçtiðinden Uygurlarýn büyük kýsmý Tarým bölgesine geçip Hoço'da yeniden devlet kurmuþlardýr. Burada Uygurlarýn tekrar Budizme döndüðü anlaþýlýyor.
 Turfan resimlerinde ve sonraki Uygurca yazmalarda pek az Maniheist metin vardýr. Buda dini Uygurlarda edebiyatý da geliþtirmiþtir. Sanskritçe, Toharca, Soðd'ca ve Çince'den metinler tercüme edilmiþtir. Tercüme için bir tek orijinal metinle yetinilmeyip Budizmin klasik dillerindeki çeþitli versiyonlar karþýlaþtýrýlýyordu. Mani dini metinlerini ayný derecede etraflýca ve ayný hakimiyetle Türkleþtirmek mümkün olmamýþtýr. Göktürk yazýsýndan sonra Uygur yazýsý kullanýlmýþ Budist metinler bu yazý ile yazýlmýþtýr. Uygur yazýsý iyice geliþtirilmiþ halde bütün Türk boylarý tarafýndan kullanýlmýþtýr. Moðollar ve ilhanlýlar zamanýnda da ayný yazý kullanýlmýþtýr. Moðollar Uygurlara son vermekle beraber onlarýn kuvvetli kültürlerine tâbi olarak Uygur yazýsýný almýþlar, Uygur kâtipleri ve devlet adamlarý bütün sivil idareyi ellerine geçirmiþlerdir. Moðollar Türkleþmeye baþlamýþ ve kýsa zamanda tamamen Türkleþmiþlerdir. Timur'un tüzüðü ve Altýn Ordu yarlýklarý hep Uygur yazýsýyla yazýlmýþ, onbeþinci yüzyýl sonuna kadar resmî ve devletlerarasý yazýþmalarda, paralar üzerinde Uygur yazýsý devam etmiþtir. Uygurlarýn kitaplarý kâðýt üzerine yazýlýp basýlýyordu. Bu Çin kâðýdýndan farklýdýr.
Uygurlarýn kendi kâðýt imalâtlarý olduðu bir gerçektir. Yazý aleti, kamýþ kalemdi. Daha önemsiz yazýlar Çin fýrçasý ile yazýlýrdý. Budist metinlere ihtiyaç fazla olduðundan, baský da kullanýlýrdý. Uygurlar IX. ve X. yüzyýllarda Çinlilerin, blok baský ile çoðaltma tekniðinden farklý bir baský sanatý bulmuþlar, sert aðaçtan tek tek, hareketli Uygur harfleriyle kitap basmayý ilk olarak gerçekleþtirmiþlerdir. Kazýlar sonunda torbalar içinde böyle harfler ele geçirilmiþtir. Uygurlarda pandomim, bale, þan, orkestra ve iptidaî þekilde tiyatro da vardý ki, o zaman için Cinlilere çok tipik ve cazip görünmüþtür. Hikâye anlatma sanalý da çok ileri idi. Yazýlmýþ þekillerden anlaþýldýðýna göre, bunlarýn Türkçe versiyonlarý dramatik bakýmdan Çýncelerden çok daha üstündür. XIX uncu yüzyýl sonlarýna doðru, Turfan, Hotan, vb. eski Türk þehirleri dolaylarýnda elyazmalarý ve sýrlý çömlekler gibi, eski eserlerin, bu arada da Kaþgar Rus konsolosunun koleksiyonunun satýlmasý, birkaç arkeologun dikkatini çekti. Grümvedel tarafýndan baþlanýp 23, Von Le Coq tarafýndan devam edilen kazýlar büyük sanat deðeri olan bir takým eserleri meydana çýkardý. Yer altýnda, Buda tapýnaklarý harabeleri, hayran olunacak tazelikte fresklerle süslü duvarlar, sanatçý hüneri ile islenmiþ vazolar, yazmalar ve minyatürler keþfedildi.
Bütün bu eserler Berlin Müzesine taþýndý, ve burada «Turfan salonu» adý verilen bir salona yerleþtirilip sýralandý ve düzenlendi. Tabiî büyüklükten biraz daha büyük ve kýrmýzý zemin üstüne renkli olarak yapýlmýþ figürler ince bir sanat zevki ile iþlenmiþtir. Budizm ile Manýheizmle ilgili dinî sahneleri tasvir etmektedir. Eller, ayaklar ve elbiselerin kývrýmlarý harikulade bir þekilde iþlenmiþtir. Bu freskler Altýncý Yüzyýla kadar çýkar, ama. Buda figürleri daha sonraki bir devre (Dokuzuncu Yüzyýla) aittir.
Çinliler gibi, Uygurlar da kitap basmasýný bilirlerdi. Uygurlarýn memleketi büyük bir kültür merkeziydi; Türk sanatý öteki bölgelere buradan yayýldý Bu .sanat Bulgar Türkleri tarafýndan ta Avrupa'ya götürüldü. Macaristan'daki Nagy Szent Mikleeh’ta bulunup. Atillâ hazinesine ait diye gösterilen sanat eþyalarý, buralarýn Macar istilâsýna uðramasý üzerine, Bulgar Türkleri tarafýndan býrakýlmýþ eþyalardan baþka bir þey deðildir. Bu eþya madenden ve altýndan yapýlmýþ sürahilerden ibriklerden, tepsilerden ibarettir. Bu eþya üzerinde Orhon harfleriyle yazýlmýþ yazýtlar vardýr. Viyamý Üniversitesi eski profesörlerinden Heýnrieh Glück bu eserle Orta Asya Türk sanatý eserleri arasýnda karakter birliði görmektedir. Osmanlýlarýn. Macaristan'da bulunan ibriklere biçim bakýmýndan benziyen ibrikler yaptýklarýný görüyoruz. Topkapý müzesinde Osmanlý devrine ait bu biçimde ibrikler vardýr.
Türk kabileleri Çin'e sýk sýk hücum ederler, sonra, bir takým Çin sanat eserlerini alýp ülkelerine götürürlerdi. Bazan de Türkler Cin krallýðýnýn ücretli askerleri olarak baþka bir kýrallýða karsý dövüþürler, bu yolla Çin'e girerlerdi. Onun için, bu memleketin sanatýný tanýmýþlardý. Bu Türkler, ülkelerine dönerken, bir takým sanat görüþleri ve süsleme örnekler: de getirmiþlerdi. Bulutun, ejderin. Taoti'nin. Anka kuþunun ve daha baþka sembolik hayvanlarýn üslûplaþtýrýlmasýndan gelen süsleme motifleri her iki ülkede adeta birbirinin ayný idi. Öte yandan. Çinden ticarî mübadele yolu ile ithal edilen kumaþlar, seramikler, minyatürler- ve sanat eþyalarý, bu ülkenin sanat geleneklerini Türkler arasýnda yaymýþtý. Zaten. Çin sanatý da Türklerin yabancýsý olduklarý bir sanat deðildi. Aðaç islerinde kullanýlan bambularýn bir araya getirilmesini hatýrlatan düz çizgili süsleme Çin'de ve Orta Asya'da bol bol rastlanan bir takým motiflerdi. Çin sanatý ile Türk sanatý arasýndaki bu benzerliði Turfan'da bulunan minyatürlerde de açýkça görüyoruz.
Uygurlarda Mimari
Uygurlar, yerleþik yaþama geçtikleri için deðiþik türde birçok mimari yapýt ortaya koymuþlardýr. Dinlerinin etkisiyle tapýnaklar yapmýþlardýr. Uygur tapýnaklarýnda genellikle bir iç avlu etrafýnda düzenlenmiþ bölümler bulunur. Avlunun ortasýnda tapýnaðýn adandýðý ilahýn heykeli ve bu ilahla ilgili resimlerin bulunduðu kutsal bölüm yer alýr.
Uygur tapýnaklarýnýn en önemlileri arasýnda Hoço Beta Tapýnaðý, Murtuk A Mabedi, Yar Hoto’da-ki Ana Tapýnak, Hoço’daki A ve P tapýnaklarý sayýlabilir.
Uygurlar zamanýnda, açýkta yapýlan tapýnaklardan baþka kayalara oyulmuþ maðara tapýnaklarý da yapýlmýþtýr. Bu maðaralardan Bezeklik maðara tapýnaklarý, Murtuk Vadisi’nde, Kýzýl Dað’da kayalara oyulmuþ kýrk tapýnaktan oluþmaktadýr. Bunlar yan yana yapýlmýþ, dikdörtgen veya kare biçiminde, çoðu tonozlu, bazýlarý kubbeli Budist tapýnaklarýdýr.
Uygurlar Dönemi, kentçilik açýsýndan önemli bir dönemdir. Doðu Türkistan’ýn Uygurlar Dönemindeki en önemli kentleri ve sanat merkezleri þunlardýr: Barkal, Beþ Balýk, Koço, Turfan, Karabalgasun, Ka-raþar, Yar Hoto, Hoço, Murtuk, Toyuk, Bezeklik, Sorçuk, Kýzýl, Niya, Ordu Balýk.
Uygur kentlerinde sivil ve askerî mimari iç içe girmiþtir. Bu kentler, surlar ve kulelerle çevrili yaþama alanlarýndan oluþmuþtur. Dörtgen plandaki kentte dört yönden gelen yollar, genellikle hükümdarýn köþk veya çadýrýnýn bulunduðu yerde kesiþmiþtir.
Uygur yapýlarýnda kubbe ve tonoz, üst örtü olarak görülmektedir. Kubbe; yuvarlak, kare, sekiz ya da altý köþeli boþluklarýn üzerine gelen yarým küre biçiminde içi boþ yapý örtüsüdür. Tonoz ise bir kemer gözünün kesiksiz olarak derinliðine devam etmesiyle oluþan mekânýn üzerini kapatan kavisli üst örtü sistemidir.
Yapýlarda balçýk, tuðla, az da olsa taþ; süslemelerde ahþap ve alçý malzeme kullanýlmýþtýr. Stupalar, kubbeli Uygur tapýnaklarýdýr. Bu kubbeli tapýnaklarda, duvar ile kubbe arasýnda baðlantýyý saðlamak için bazen tromp bazen de üçgenler kullanýlmýþtýr. Üçgenler, daha sonra Anadolu Selçuklu ve Osmanlý mimarisinde Türk üçgeni olarak adlandýrýlan geçiþ sisteminin ilk örnekleridir.
Hoço kentinin surlarý dýþýnda, kuzeydoðu tarafýnda bulunan Koþ Gumbaz olarak adlandýrýlan yapýlar, Uygur kubbeli mezar anýtlarýnýn en güzel örnekleridir.
Uygurlarda sivil mimarinin en önemli ürünleri saraylar ve evlerdir.
Hoço’da ortaya çýkarýlmýþ hükümdar sarayý ayný zamanda çift sýra surla çevrili bir kaledir. Saraydaki mekânlarýn bazýlarý kubbe, bazýlarý ise düz çatý ile örtülmüþtür.
Yapýlan kazýlar sonucu ortaya çýkarýlan Uygur evleri, genellikle etrafý duvarla çevrili bir avlu içinde yer alýr ve tek katlýdýr. Evler, yerden yarým metre yüksekte, tuðladan bir kaide üzerine yapýlmýþtýr. Evlere uzun kenarlarýnýn ortasýndaki yuvarlak kemerli, merdivenli bir kapýdan girilir. Pencerelerde kemerler ve kahverengi renkli perdeler bulunan Uygur evlerinin üzeri kiremit çatý ile örtülüdür. Odalarda ise renkli döþemeler ve halý vardýr.
Kemer, iki duvar ya da ayaðý birbirine baðlayan ve üstteki aðýrlýðý yanlara daðýtan kavisli, taþýyýcý ögelere verilen addýr. Yuvarlak veya sivri kemer gibi türleri vardýr.
Uygurlarda Heykel Sanatý
Uygur heykel sanatýnýn kökeni balballarda aranmalýdýr.
Heykeller; mermer, alçý, taþ, toprak, ahþap gibi malzemelerden yontularak ya da kalýba dökülerek yapýlmýþtýr. Uygur heykellerinden günümüze çok az örnek gelmiþtir. Ele geçen örnekler, o zamana deðin görülmeyen realist (gerçekçi) anlayýþla yapýlan özgün bir heykel sanatýný ortaya koyar.
Kýzýl’da bulunan, piþmiþ topraktan diz çökmüþ adam heykeli en tanýnmýþ heykellerden biridir. Sýrtýnda yük taþýyan oturan adam heykelinde son derece realist bir yüz ifadesi vardýr. Heykelin boyalý oluþu da o güne deðin görülmeyen ayrý bir özelliktir; vücut esmer – beyaz karýþýmý, saçlar siyah olup çýplak vücudu kahverengi bir peþtemal örtmektedir.
Sorçuk’ta bulunan at baþý heykeli de Uygur heykel sanatýnýn önemli bir örneðidir. Bu heykelin kalýptan alçýya alýnmýþ kabarmýþ yeleleri ile þiddet ifade eden bir görünümü vardýr. Yelesi ile perçemlerindeki kalýn çizgilerle at baþý heykeli, deðiþik ve özgün bir örnektir.
Uygurlarda Resim Sanatý
Orta Asya Türk resminin en önemli temsilcileri Uygur Türkleridir.
Uygurlar, tapýnaklarý süslemek için duvar resimleri (fresko); Manihaist kitaplarý süslemek için minyatürler yapmýþlardýr.
Fresko, yaþ sýva üzerine boyalarla yapýlan duvar resmidir. Minyatür ise çoðunlukla eski yazma kitaplarda görülen ýþýk, gölge ve hacim duygusu yansýtýlmayan, renkli resim sanatýdýr.
Uygur fresko ve minyatürlerinde konu olarak Buda ve Mani’nin yaþamýyla ilgili sahnelerin yaný sýra vakýf yapanlar, müzisyenler, kâtipler, dindarlar da iþlenmiþtir.
Uygur resim ve minyatürlerindeki kompozisyonlarýn en büyük özelliði, figürlerin simetrik bir düzen içerisinde sýralanmýþ olmasýdýr. Bunlarda çoðunlukla koyu mavi ve kýrmýzý baþta olmak üzere parlak renklere yer verilmiþtir. Ayrýca heykel ve resimdeki realist anlayýþ, minyatürlerdeki figürlerin portre özelliðini kazanmalarýna neden olmuþtur.
Uygurlarýn en önemli freskolarý Bezeklik, Sorçuk, Hoço ve Turfan’da bulunmuþtur.
Hoço’da bulunan koþan at freskosu realist bir resimdir. At üzerindeki süvarinin belden aþaðý kýsmý iyi bir durumda günümüze gelebilmiþtir.
Uygurlar zamanýndan kalan minyatürler Maniha-ist kitap sayfalarýnda yer alýr. Bu minyatürlerde dinsel konularýn yaný sýra günlük yaþamla ilgili sahneler de canlandýrýlmýþtýr.
Hoço’da bulunmuþ bir minyatürde dindarlar (seçkinler, yüksek rahipler) betimlenmiþtir. Minyatür lacivert renkli fon üzerine yapýlmýþtýr. Yazýlar resmi iki kýsma ayýrmýþtýr. Dindarlar saðda iki sýra hâlinde tören giysileri ile oturmuþlardýr. Saçlarý ayný, sakallarý farklýdýr. Rahiplerin önünde yazý çantasý ve bir demet boþ kâðýt vardýr. Yazýnýn sol yanýnda yýrtýlmýþ kýsýmda, iki yanýnda büyük birer aðaçla diðer dindar bir yazýcý vardýr. Ýki büyük kara üzüm salkýmý yazýnýn üst kenarýndadýr.
Uygur resimleri, Türk-Ýslam minyatür sanatýnýn kaynaðýný oluþturmuþtur.
Uygur sanatýna ait yapýtlarýn büyük bir çoðunluðu bugün Berlin Dahlem Müzesi Turfan Odasý, Yeni Delhi Müzesi Bezeklik Odasý ve Leningrad Hermitage (Ermitaj) Müzesi’nde sergilenmektedir.
kaynaklar: forumtr.com, kulturelbellek.com |
