Turunçgiller Hakkında Bilgi – Fidan Yetiştiriciliği
Fidan için anaç kullanma zorunluluğu olduğundan, önce tohumdan çöğür yetiştirilir, sonra bunlar üretilmesi istenen temiz çeşitlerle aşılanır. Ev bahçeleri için çelikten üretme yapılabilir. Turunçgillerde tohumlar normal koşullarda hayatiyetlerini kısa zamanda kaybederler. Bu durum tür ve çeşitlere göre değişiklik gösterir. Bazı çeşitlerde tohumların meyveden çıkar çıkmaz ekilmesi icap eder. Bu nedenle tohumlar elverdiği kadar meyvede tutulurlar. Tohumlar tam olgunlaşmış meyvelerden elde edilmelidir. Tohumlar çekirdekleri zedelemeyecek şekilde meyveden çıkarılmalıdır. Tohumları meyveden çıkarmak için meyveler sap-stil yönüne dik en geniş çaptan kabuk ve hemen onun altındaki et kısmı kesilecek şekilde bıçakla kesilir. İki yarı sağa sola çevrilmek suretiyle birbirinden ayrılır. Parçalar kalbur üzerine sıkılarak tohumlar çıkarılır ve kalbur üzerinde et kısımları uzaklaştırılıncaya kadar yıkanırlar. Meyveden bu şekilde çıkarılan çekirdekler hemen kullanılmayacaksa gölge ve serin bir yerde birkaç gün kurutulur. Sonra mantari hastalıklara karşı fungusitlerle muamele edilirler (Femaset, pomarsol). Bu şekilde hazırlanan tohumlar 3-4°c’lik buzdolabında bir müddet muhafaza edilebilirler. Tohumların serin bir yerde muhafazaları da mümkündür. Diğer meyve türlerinde olduğu gibi turunçgil tohumlarının katlanmasına gerek yoktur. Fidancılık yapacaklar için önemlidir, bir turunç meyvesi 20, bir üç yapraklı meyvesi de 25 kadar tohum ihtiva edebilir. Buna göre mevcut meyveden elde edebileceğimiz tohum miktarı bulunabilir. 1 kg turunç tohumu ortalama 6000 adettir.
Bir örnek anaç elde etme bakımından tohumların poliembriyoni oranı yüksek olmalıdır. Genellikle istenen, ihtiyaç duyulan çöğür adedinin en az iki katı kadar tohum ekilmelidir. Meyvenin çekirdeklilik durumu ve o yılki fizyolojik ve biyolojik faktörler, yıllık bakım işleri, tohumların çimlenmesi üzerinde etkilidir. Fazla çöğür yetiştirilmesi halinde tohumların ekilmeden önce çimlenme testleri her yıl için yapılmalıdır.
Tohumlar tohum tavalarına, sıcak yastıklara, kasalara veya küçük plastik torbalara ekilirler. Tavalara ekim soğuklar geçtikten sonra genellikle Şubat 15 den sonra, Mart ayında yapılmalıdır. Üç yapraklı tohumları ise erkende ekilebilir. Üç yapraklı meyveleri erken olgunlaşırlar (Eylül, Ekim'de). Sonbaharda, tohumlar meyveden alındıktan sonra ekilebilirler. Yalnız bu ekim ya sıcak yastıklara yapılır veya kasalara yapılarak, bu kasalar seralara konur. Buralarda gelişen çöğürler ilkbaharda şaşırtılırlar. Böyle yaparak bir yıl kazanç olur. Normal olarak tavalara ekim yapıldığında tava genişliği 1.20 m ve istenen uzunlukta, ihtiyaç duyulan uzunlukta olabilir. Ekim her yıl aynı tavaya yapılmamalıdır. Mümkünse tava toprağı, kullanılan harç ve kapak dezenfekte edilmelidir. Tavalar geçirgen ve su tutma durumları uygun olmalıdır. Aksi halde yani elverişsiz koşullarda tohumlar çabuk çürürler. Tava etrafının drenajı da önemlidir. Hazırlanan tavalara 1-1.5 ay kadar önce dekara 20 (15-30) kg hesabı ile saf azot verilmelidir. Geç yıkandığından azot (NH4)2 SO4 formunda olmalıdır. İyi tohum kullanarak ve gübreleme ile kuvvetli, bir örnek çöğür elde etmek mümkündür. Tohum tavaları salma veya yağmurlama olarak sulanırlar. Tavaları sulamanın en iyi şekli yağmurlamadır. Bu tip sulama çıkışı kolaylaştırır.
Tohum tavalarının üzerine gölgelik yapılması, yani gölgeleme, rüzgâr ve direk gelen güneş ışınlarından çöğürleri korur. Bu şekilde çöğürlerin daha iyi gelişmeleri sağlanır. Gölgeleme 4-5 cm enindeki ve kuzey-güney yönünde konan çıtalarla yapılmalıdır. Böylece her fidanın münavebeli olarak güneş ve gölgede kalması sağlanır. Tavalar gölgelikler, sundurmalar veya gölge evler altında da hazırlanabilir. Kasalar ve torbadaki fidanlar özellikle sıcak bölgelerde buralarda yetiştirilir. Bulutlu ve nemli bölgelerde gölgelemeye gerek yoktur.
Tohumlar tavalara elle ve 0.5 cm derinliğe ekilirler ve üzerlerine 2 cm kadar ince nehir kumu konur. Böylece tohumlar 2.5 cm derinliğe ekilmiş olurlar. Tohumlar üzerine 0.5-1 cm kapakda konabilir. Ekim aralığı 2.5x2.5 cm’dir. Tohumlar üzerine konan nehir kumu kaymak tabakası teşkilini önlediği gibi, iyi havalanmayı da sağlar. Tohumlar ekilmeden önce 45°C lik suda 5 dakika tutulurlar. Bu işlem tohum kabuğunu yumuşatarak çimlenmeyi kolaylaştırıp, arttırdığı gibi, mantari hastalık patojenlerini; etmenlerini de yok eder. Kolay çimlenme sonucu S boyunlu (kaz boyunlu) fidan teşekkülü de önlenmiş olur.
Tohumların tavalara ekilme işlemi değinildiği gibi Mart'da yani ilkbahar başında yapılır. Bu devrede toprak sıcaklığı 13°c'nin üzerindedir. Toprak sıcaklığı 18°C de ise gelişme çok iyi olur. Birçok bitkinin tohumlarının çimlenmesi için optimum sıcaklık, hava sıcaklığı 15-+30°C arasındadır. Bu turunçgillerde 20-+35°C arasındadır (Reuther, 1973). Yüksek sıcaklıkta çimlenme daha çabuk olmaktadır. Bizde ekim işi Ocak ve Şubat ayları arasında yapılır ki bu hatalıdır. Çürümelere neden olabilir. Bu devrede ekim kasalara yapılır ve kasalar seraya alınırsa çimlenme ve sonraki gelişmeler serada olur. İlkbaharda kasada yetişen çöğürler aşı parsellerine veya plastik torbalara şaşırtılabilirler. Birde, tavalara normal ekim zamanında, seyrek ekim yapılabilir. Bu iki yolla fidan yetiştirildiğinde bir yıl kazanılmış olur. Açıktaki tavalarda en iyi ekim zamanı 15 Mart'tan sonradır. Farklı olarak üç yapraklı tohumları sonbaharda meyveden alındıktan sonra da ekilebiliyordu. Ekimden 3-5 hafta sonra çimlenme görülür, tohumlar toprak yüzeyine çıkar. Çimlenmeden sonra tavaların bakım işleri yapılır. Dar alanda fazla bitki olduğu için bakım işlerinin dikkatli ve aksatılmadan yapılması gerekir. Bakım işleri; ot alma, sulama ve hastalık-zararlı görüldüğünde mücadele yapılır. Çöğürler zayıf gelişirse şerbet veya azot verilebilir, tohumların üzerine konan 2 cm kalınlığındaki dere kumu fazla otlanmayı önler.
İlkbaharda, yazın ve sonbaharda da gelişen çöğürler, ertesi yıl kış sonu ve ilkbaharda sökülerek aşı parsellerine veya plastik torbalara şaşırtılırlar. Aşı parselleri ayrı, uzak bir yerde ise tavadan sökülen çöğürler nemlendirilmiş yosun veya testere talaşı ile ambalajlanarak en azından nemli çuvallara sarılarak taşınırlar. Tohum tavalarda m2 den 1000 çöğür elde edilebilir. 1 kg tohumdan 3000 çöğür elde edilebilir. Sökülen çöğürler aşı parsellerine dikilmeden önce gölge, serin ve rüzgârsız bir yerde boylara ayrılırlar. Çok zayıf gelişmiş kaz boyunlu ve gametik embriyodan meydana gelmiş olan çöğürler ayrılır. Diğerleri de gelişme durumlarına göre bir veya iki boya ayrılırlar. Çöğürler kök ve taç kısımları budanarak aşı parsellerine veya plastik torbalara dikilirler. Çöğürlerin üst kısmının 1/3 ü kesilir. Kökte de kazık kök kısaltılır, yaralı kökler ve anormal durumda olanlar uygun şekilde kesilirler. Bu budama dallanmış iyi bir kök sisteminin elde edilmesini sağlar (Turuncun şaşırtılması ve kurumalar). Aşı parsellerine çöğürler sıra arası 80-120 cm, sıra üzeri 35-40 cm olacak şekilde dikilirler. Son yıllarda dikim plastik torbalara yapılmaktadır. Torbalar özel hazırlanmış toprak-gübre-kum karışımı ile doldurulur. İkili ve dörtlü sıralanır. Aşı parselleri hazırlanırken dekara 25 kg saf azot hesabıyla (NH4)2 SO4 verilmelidir. Şaşırtmadan sonra çöğürlerin gelişmesi yavaş olursa, Haziran'da ikinci azot gübrelemesi yapılmalıdır. Bu şekilde aşı parsellerine dikilen fidanlar sonbaharda aşıya gelirler ve çöğürler Eylül ayı sonunda ve Ekim ayı başında durgun göz aşısıyla aşılanırlar. Aşı zamanı çok önemlidir. Aşı erken yapılırsa yeni aşı gözleri uyanırsa, soğuktan zarar görebilirler. Aşıda geç kalınırsa anaç ve kalemler kabuk vermezler. Bu nedenle aşı zamanı önemlidir.
Turunçgillerde aşı gözü seleksiyonu
Aşı gözü seleksiyonu turunçgil fidanı yetiştiriciliğinde çok önemlidir. Seleksiyonda:
1. Verimli ağaçları iyi bir incelemeye almalıdır.
2. Çeşit kendine özgü özellikleri mutlaka göstermelidir. Aşı gözü, aşı kalemi alınan ağaçlar çeşit özelliğini göstermelidir. Zamanla meyve şeklinin bozulması, klonun yaşlanması söz konusudur (Yafa örneği).
3. Ağaçlar kuvvetli ve simetrik olmalıdır.
4. Aşı gözü alınan ağacın anacı nedir. Bunun bilinmesi yararlı olur.
5. Yetiştirilecek çeşitlerin o şartlara uymasına dikkat etmelidir.
6. Çeşitlerin özellikle virüs hastalıklarından temiz olmalarına dikkat edilmelidir.
7. Turunçgillerde mutasyonlara çok rastlanır. Bazen bu mutasyonlar kötü, bazen de çok iyi yönde olabilir. Ağaçlar izlenmek suretiyle iyi yönde meydana gelen mutasyondan aşı gözü seleksiyonunda yararlanılmalıdır.
8. Aşı gözü seleksiyonu ekip çalışmasıdır. Bunun iyi organize edilmesi gerekir.
Turunçgillerde düz veya ters T göz aşısı uygulanabilir, yağışlı bölgelerde (Doğu Karadeniz gibi) ters T göz aşısı tercih edilir. Turunçgillerde dikenli olduğundan aşı gözü odunlu çıkarılırsa tutma daha yüksek olur. Suyu kaçmış, iyi kabuk vermeyen aşı kalemlerinden ve henüz gelişmesi tamamlanmamış köşeli dallardan da gözler odunlu çıkarılmalıdır. İyi bir aşıcı günde 1000 kadar aşı yapar ve % 90 tutma sağlayabilir. Turunçgillerde mikro göz aşısı da uygulanabilir. Normal olarak iyi gelişmiş çöğürler aşı kalemlerinin alt kısmındaki gözlerle, daha ince çöğürler aşı kaleminin üst kısmındaki gözlerle aşılanırlar. Aşıdan 30-40 gün sonra aşı bağları çözülür. Aşı bağı olarak rafya veya plastik bantlar kullanılabilir. Rafya, Raphia ruffia adlı bir palmiyenin yapraklarından elde edilir. Bu Tropik Amerika ve Afrika'da yetişmektedir.
Durgun göz aşılarında aşısı tutan anaçların tepeleri, üst kısımları kış sonunda kesilir. Üst kısmı kesmeden eğerek aşağı bağlamak da mümkündür. Aşı gözleri ilkbaharda sürerler. Aşı sürgünleri ilkbahar, yaz ve sonbahar aylarında büyüyerek satılabilecek duruma gelirler. Aşı gözleri sürdükten sonra ve aşı sürgününün büyümesi esnasında önce sürgünler tırnağa bağlanır, sonra kargıya bağlanır ve taçlandırılır. Fidanı taçlandırma aşı sürgününün ucu alınmak suretiyle yapılır. Taçlandırma mandarinde 60-65 cm den, diğerinde 75-80 cm den yapılır. Satılabilecek duruma gelen fidanlar müteakip kış sonu ve ilkbaharda sökülerek satılırlar. Fidanların aşı parsellerinde eğer gelişmeleri iyi ise sökülür satılırlar, bir yıl daha bekletilmeleri sakıncalı ve gereksizdir. Ama fidanları satamadığınız durumlarda bekletirseniz sonraki yıl daha yüksek fiyata satarsınız. Diğer meyvelerde ise sökülen fidanlar genellikle yakılır, atılır. Gelişme yeterli değilse fidanlar aşı parselinde bir yıl daha büyümeye bırakılırlar. Fidanlar topraklı olarak sökülüp satılırlar. Topraksız söküm rizikoludur. Son yıllarda plastik torbada tüplü fidan yetiştiriciliği yapılmaktadır. Tüpte fidanın avantajları şunlardır:
1. Toprak yorgunluğu yok
2. Birim alandan daha fazla fidan elde edilir
3. Söküm işi yok
4. Nematod kontrolu kolay
5. Tutmada fire vermez
Fidanların yaşı: Aşı sürgünü 1 ve 2 yıllık olabilir. 1 yıllık aşı sürgünü daha iyidir. Bu gibi fidanların gövdelerinde de yaprak vardır. Fidan yaşını belirlemede bu bir kriterdir. _ki yıllıklarda gövdede yaprak kalmaz. Fidanların alt kısımları yani anaçlar 3 veya 4 yıllık olabilirler. Başarılı bir fidancılık için iyi tohum kullanmak gerekir. Tohum ve aşı kalemi damızlık ağaçları iyi bakılmalıdır. Tohumlar alındıktan sonra az kurutulmalı, güneşte kurutulmamalı ve ilaçlanmalıdır. Ekim aynı yerdeki tohumlara yapılırsa tavalar ilaçlanmalı ve gölgelenmelidir.
Kaynak: prof. dr. kadir mendilcioğlu ders notları |
